روز بزرگداشت فردوسی چه روزی است؟

زبان رسمی هر کشور یکی از مهم‌ترین دارایی‌های مردم آن کشور است و نگهداری و پاسداشت آن جزو وظایف اصلی همه مردم به حساب می‌آید. زبان فارسی هم که جزو ده زبان برتر دنیاست جایگاه ویژه‌ای در زندگی و تاریخ ما ایرانی‌ها دارد. اگرچه در طول تاریخ بارها زبان فارسی مورد هجوم بیگانگان واقع شد و خیلی‌ها سعی در نابودی و فراموشی آن داشتند؛ اما به لطف ادیبان برجسته‌ای همچون ابوالقاسم فردوسی، امروز همه ما به زبان فارسی افتخار می‌کنیم. زبان فارسی بیش از 2500 سال قدمت دارد و زبان رسمی کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان به شمار می‌رود. به پاس خدمات با ارزش فردوسی به زبان و ادبیات فارسی، روز 25 اردیبهشت مصادف با 14 ماه می میلادی را به نام روز بزرگداشت فردوسی نامگذاری کرده‌اند.

حکیم ابوالقاسم منصور بن حسن فردوسی طوسی ملقب به حکیم فردوسی در اول بهمن ماه سال 319 شمسی در روستای پاژ از توابع شهرستان طوس در نزدیکی مشهد به دنیا آمد. فردوسی در خانواده‌ای نسبتا ثروتمند به زاده شد و پدرش دهقان و یکی از زمین‌داران بزرگ مشهد بود. البته آن طور که خود او و در اشعار گفته به تدریج ثروت پدری را از دست داده و در اواخر عمرش با فقر و نداری روزگار خود را می‌گذرانده است. در مورد فردوسی و شیوه زندگی و فعالیت‌های او اطلاعات کمی موجود است و حتی در همین موارد اندک هم شک و تردیدهای زیادی وجود دارد. فردوسی در سال 348 شمسی ازدواج و در سال 349 اولین فرزندش به دنیا آمد. پسر فردوسی در سن 37 سالگی و زمانی که فردوسی 67 ساله بود درگذشت که گلایه‌های فردوسی از مرگ زودهنگام پسرش و دعا برای آمرزش او در اشعار این شاعر بزرگ آمده‌است. به این ترتیب از فردوسی فقط یک دختر به جا ماند.

مگر بهره برگیرم از پند خویش        براندیشم از مرگ فرزند خویش

مرا بود نوبت، برفت آن جوان        ز دردش منم چون تنی بی‌روان

دوران کودکی و جوانی زندگی فردوسی هم‌زمان با حکومت سامانیان در ایران بود. شاهان سامانی علاقه فراوانی به فرهنگ و ادب فارسی داشتند و از دوستداران زبان فارسی به شمار می‌آمدند. به همین دلیل زمینه برای ظهور شاعران و ادیبان برجسته‌ای همچون ابوالقاسم فردوسی فراهم شد. نوشته‌های مختلفی را به فردوسی نسبت داده‌اند که بیشترشان به اشتباه و یا بدون منبع معتبر هستند. شاهنامه تنها اثری است که از بین 5942 اثر منسوب به فردوسی، قطعا سروده فردوسی است. به جز شاهنامه، مثنوی یوسف و زلیخا معروف‌ترین اثری است که به فردوسی نسبت داده می‌شود. البته هیچ منبع دقیقی از اینکه این اثر متعلق به فردوسی باشد وجود ندارد و تنها در پیشگفتار شاهنامه بایسنقری به این مورد اشاره شده‌است. البته مجتبی مینوی در سال 1355 این مثنوی را به شخص دیگری به نام شمسی نسبت داد. شعر فردوسی سبک خاص خود را دارد و به همین دلیل اشعار بسیاری که به این شاعر نسبت داده می‌شوند اکثرشان به دلیل عدم همخوانی با سبک شعر فردوسی، نمی‌توانند سروده او باشند.

تاکنون اشعار بسیاری شامل چندین قطعه، غزل، قصیده، رباعی و چهارپاره به فردوسی نسبت داده شده‌است که در تمام آن‌ها شک و تردیدهای زیادی وجود دارد. محققان زیادی به تحقیق در مورد آثار به‌جا مانده از فردوسی پرداختند که تاکنون احتمال سرودن تنها یک غزل، دو قطعه و دو رباعی توسط فردوسی زیاد است. البته در این موارد هم شک و شبه‌هایی مطرح هست و هنوز به قطعیت نمی‌توان این سروده‌ها را به فردوسی نسبت داد. سروده دیگری که به فردوسی نسبت داده می‌شود "هجونامه" است. این سروده به گفته نظامی عروضی صد بیت داشته اما اکنون تنها شش بیت از آن باقی مانده‌است. این هجونامه را فردوسی به دلیل نادیده گرفته شدن شاهنامه توسط سلطان محمود غزنوی، در نکوهش این پادشاه سروده است. البته برخی از محققان اعتقاد دارند که این سروده نقص‌های ادبی فراوانی دارد و غیرممکن است که توسط فردوسی سروده شده‌باشد. با این حال برخی هم اعتقاد دارند که این اشعار متعلق به فردوسی است.

بدون شک حکیم ابوالقاسم فردوسی بزرگ‌ترین حماسه‌سرای ایران و یکی از برترین حماسه‌سراهای دنیاست. بزرگ‌ترین و معروف‌ترین اثر این شاعر نامدار ایرانی شاهنامه است که شهرت جهانی دارد و جزو برترین حماسه‌های دنیا محسوب می‌شود. فردوسی، شاهنامه را بارها مورد بازنویسی قرار داد و بخشی‌هایی از آن را تغییر داد اما آن‌چه که اکنون به‌جا مانده نشان می‌دهد که این اثر بی‌نظیر حدود 60 هزار بیت دارد و یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین حماسه‌های تاریخ جهان به شمار می‌رود. براساس سروده‌های خود فردوسی، او گردآوری شاهنامه را از سن سی سالگی‌اش و در سال 367 قمری آغاز کرده و پس از 30 سال رنج و مشقت توانست این اثر گران‌بها را تقدیم ایرانیان کند. اما برخی از پژوهشگران معتقدند که فردوسی سرودن برخی از داستان‌های شاهنامه را از دوران نوجوانی و جوانی آغاز کرده‌است. سرانجام ویرایش نخست شاهنامه در سال 384 قمری به پایان رسید و کار ویرایش دوم نیز در 25 اسفند سال 400 و در هفتاد و یک سالگی فردوسی تمام شد. اگر به شاهنامه، فردوسی و پادکست علاقه‌مندید، پادکست فردوسی‌خوانی را از دست ندهید.

موضوع این شاهکار ادبی جهان افسانه‌ها و تاریخ ایران از ابتدا تا حمله اعراب به ایران در قرن هفتم میلادی است. شاهنامه از سه بخش اسطوره، پهلوانی و تاریخی تشکیل شده و داستان‌های آن در زمان چهار دوره پادشاهی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان رخ می‌دهد. شاهنامه فردوسی ارزش بسیار زیادی در ادب و زبان فارسی دارد و به نوعی ناجی زبان فارسی به شمار می‌رود. فردوسی در زمانی که زبان عربی در حال فراگیری در ایران بود و زبان فارسی در معرض خطر نابودی قرار داشت، با سرودن این حماسه بی بدیل و جهانی توانست زبان فارسی را زنده و پابرجا نگه‌دارد. فردوسی در اواخر عمر خود و درحالی که در فقر و بی‌پولی به سر می‌برد نگارش جدیدی از شاهنامه را که دارای اشعاری در مدح و ستایش پادشاه آن زمان یعنی محمود غزنوی بود به این پادشاه پیشکش کرد که به دلیل بدگویی اطرافیان شاه و باورهای مذهبی فردوسی، مورد توجه قرار نگرفت.

شاهنامه فردوسی تاکنون به چندین زبان زنده دنیا ترجمه و توانسته نظر تمام مردم دنیا را به خود جلب کند. گوته شاعر بزرگ و پرآوازه آلمانی در "دیوان غربی-شرقی" خود یک فصل کامل را به فردوسی و شاهنامه او اختصاص داده و اثر جاودانه فردوسی را شاهکاری بی‌همتا در شعر حماسی دانسته‌است. ویکتور هوگو از معروف‌ترین شاعران جهان هم علاقه خاصی به اثر فردوسی داشته و در دیوان "شرقی‌ها" به ستایش و مدح این شاعر بزرگ پرداخته‌است. آلفونس دولامارتین شاعر و نویسنده بزرگ و معروف فرانسوی هم در سال 1835 در مجله مدنیت به داستان رستم اشاره کرده‌است. برای اولین‌بار در سال 601 شمسی، بنداری اصفهانی شاهنامه را به زبان عربی ترجمه کرد و پس از آن نیز این اثر حماسی و زیبا به زبان‌های مختلف ترجمه شد و در دسترس سایر مردم جهان قرار گرفت. ترجمه فرانسوی شاهنامه هم توسط ژول مل انجام شد که جزو نسخه‌های پرطرفدار این اثر است.

نسخه‌های دست‌نویس زیادی از شاهنامه وجود دارد که برخی از آن‌ها مربوط به دست‌نوشته‌ها و پیش‌نویس‌های شاهنامه و برخی هم از شاهنامه اصلی هستند. تاکنون بیش از 600 نسخه دست‌نویس و قدیمی از شاهنامه یافت شده‌است که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به نسخه فلورانس اشاره کرد که در کتابخانه ملی فلورانس ایتالیا نگهداری می‌شود و قدیمی‌ترین نسخه دست‌نویس شاهنامه به شمار می‌رود. همچنین نسخه‌های دست‌نویس و قدیمی دیگری از شاهنامه در موزه بریتانیا، موزه ملی قاهره، فرهنگستان علوم شوروی و آستان قدس رضوی وجود دارد.

در مورد تاریخ فوت فردوسی شک و تردیدهای زیادی وجود دارد. در آثار تالیف شده تا چهار قرن بعد از زمان حیات فردوسی، اطلاعاتی از زمان مرگ این شاعر بزرگ وجود ندارد. اولین اشاره به تاریخ فوت فردوسی در مقدمه شاهنامه بایسنقری آورده شده و زمان درگذشت فردوسی سال 416 قمری ذکر شده‌است. امروزه خیلی از محققان بی‌پایه بودن موارد ذکر شده در شاهنامه بایسنقری را اثبات کرده‌اند و آن را منبع درستی نمی‌دانند. برخی از منابع هم سال 411 قمری را سال درگذشت فردوسی اعلام کرده‌اند. با این‌حال در بین منابعی که در آن‌ها سال وفات فردوسی ذکر شده‌است، سال‌های 416 و 411 بیشتر مورد قبول واقع شده‌اند.

براساس روایات ذکر شده، به دلیل شیعه بودن فردوسی از دفن آن در گورستان مسلمانان جلوگیری شد و به ناچار او را در باغ شخصی‌اش در طوس دفن کردند. مقبره فردوسی بارها تخریب شد اما عاشقان و مریدان این شاعر بزرگ، دوباره آرامگاه این حماسه‌سرای پرآوازه را از نو ساختند تا همچنان نام و یاد این ادیب هنرمند در ذهن مردم ایران باقی بماند. آخرین بازسازی انجام شده در آرامگاه فردوسی به سال 1347 برمی‌گردد که بنای آرامگاه به دلیل نشست زمین تخریب شد تا دوباره بازسازی شود. همچنان پس از گذشت هزار سال از زمان حیات فردوسی، هر ساله هزاران نفر به آرامگاه این شاعر بزرگ و معروف می‌روند و نشان می‌دهند که مردم ایران همواره قدردان زحمات و خدمات این ادیب برجسته به زبان فارسی هستند. آرامگاه فردوسی یکی از جذاب‌ترین جاهای دیدنی مشهد و طوس است که پیشنهاد می‌کنیم در سفرتان به این مناطق حتما از آن بازدید کنید.

در اسفند ماه سال 1388 در هزارمین سال سرایش شاهنامه، جشنی جهانی با حضور نماینده 192 کشور عضو یونسکو در پاریس برگزار شد. این مراسم با همکاری بنیاد فردوسی و در ساختمان یونسکو در شهر پاریس برپاشد. همچنین آیین بزرگداشت هزاره شاهنامه به بهانه ثبت آن در یونسکو، در کشورهای مختلفی از جمله برلین آلمان برگزار شد. شاهنامه بزرگ‌ترین و زیباترین مجموعه ادبی به‌جا مانده از دوران سامانی و غزنوی است که مهم‌ترین و معروف‌ترین مدرک عظمت زبان فارسی به حساب می‌آید. شاهنامه گنجینه‌ای باورنکردنی از زبان و ادب فارسی است که یک‌تنه توانست جلوی هجوم زبان عربی به ایران را بگیرد و از زبان شیرین ما محافظ کند. علاوه‌بر این شاهنامه نشانی از وطن‌پرستی و عشق به میهن در بین ایرانیان است و بیانگر تاریخ و تمدن پرشکوه کشور ماست.

شاید شما هم به سادگی باور نکنید که اگر شاهنامه نبود ما الان داشتیم به زبان عربی صحبت می‌کردیم. اعراب در زمان کشورگشایی‌ها و پس از فتح هر منطقه علاوه‌بر دین اسلام، زبان و ادبیات عرب را هم در آن کشور توسعه می‌دانند و به تدریج باعث می‌شدند تا مردم آن ناحیه به جای زبان خود، به زبان عربی صحبت کنند. یکی از مورخان و باستان‌شناسان سرشناس مصری گفته‌است که زبان قبطی و ادبیات باستانی مصر که قدمتی بسیار زیاد دارد، در یورش عرب‌ها به مصر نابود شد. امروزه زبان رسمی کشور مصر عربی است چون مصریان در زمان هجوم اعراب کسی مثل فردوسی را نداشتند تا از فرهنگ و تمدن آن‌ها محافظت کند.

      بسی رنج بردم در این سال سی                عجم زنده کـردم بدیــن پــــارسی

پی افکندم از نظم کاخی بلند                     که از باد و باران نیابد گزند

با یورش اعراب به مصر، این کشور تاریخی فرهنگ و تمدن خود را از دست داد و همه چیز به فراموشی سپرده شد. امروزه دیگر کسی از زبان و ادب باستانی مصر اطلاعی ندارد و همه چیز رنگ و بوی عربی به خود گرفته‌است و حالا مصر بخشی از جهان عرب محسوب می‌شود. اما ما ایرانی‌ها به لطف تلاش بی‌وقفه و زحمات شخصیت‌های برجسته‌ای مثل حکیم ابوالقاسم فردوسی پس از 2500 سال همچنان توانسته‌ایم فرهنگ و زبان خود را به‌خوبی حفظ کنیم. ایران در طول تاریخ بارها مورد هجوم و تصرف سایر امپراطوری‌ها قرارگرفته و تکه‌تکه شده‌است. بخش‌های زیادی از ایران جدا شدند ولی همچنان زبان فارسی پابرجا و جاودانه است و باعث می‌شود همه ما به داشتنش افتخار کنیم.

اگر تقویم را ورق بزنید می‌بینید که روز 25 اردیبهشت هر سال به نام روز بزرگداشت فردوسی و پاسداشت زبان و ادبیات فارسی نامگذاری شده‌است. اما اگر می‌خواهید بدانید که چرا 23 سال پیش این روز را به‌عنوان روز بزرگداشت فردوسی انتخاب کردند، باید بگوییم که دلیل خاصی ندارد. در روز 25 اردیبهشت هیچ اتفاق خاصی نیفتاده که به فردوسی مربوط باشد. نه روز تولد یا روز فوت اوست و نه زمان شروع و یا پایان نگارش شاهنامه است. البته برخی‌ها معتقدند که در این روز کار نگارش شاهنامه به پایان رسیده‌است. روز دقیق فوت و یا آغاز نگارش شاهنامه مشخص نیست. برخی از محققان هم براساس منابع به دست آمده، روز تولد فردوسی را اول بهمن ماه می‌دانند. اما تنها چیزی که به وضوح مشخص است و حتی خود فردوسی در شاهنامه به آن اشاره کرده‌است، روزی است که نوشتن شاهنامه به پایان رسیده‌است.

سر آمد کنون قصه یزدگرد                               به ماه سپندارمذ روز ارد

  ز هجرت شده پنج، هشتاد بار                           که گفتم من این نامه شهریار

همانطور که در بیت‌های بالا از شاهنامه مشاهده می‌کنید، فردوسی به وضوح گفته‌است که در روز ارد (بیست و پنجم) ماه سپندارمذ (اسفند) کار نگارش شاهنامه تمام شده‌است. اما مسئولان کشور به دلیل اینکه این روز در آستانه سال نو و درگیری مردم برای نوروز قرار دارد، روز 25 اردیبهشت ماه را به‌عنوان روز بزرگداشت فردوسی انتخاب کردند. به این ترتیب همواره در این روز از سال با برپایی مراسم و همایش‌هایی از زحمات حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ کشورمان یاد می‌شود. بسیاری از دوستداران این حماسه‌سرای بزرگ هم در این روز از سال به آرامگاه فردوسی می‌روند.

25 اردیبهشت روز بزرگداشت فردوسی در تقویم ایران است. این روز تنها بهانه‌ای برای یادآوری شاعر برجسته کشورمان حکیم فردوسی نیست. بلکه این روز، زمانی برای انجام کارهای بنیادی و اساسی برای حفاظت و نگهداری از زبان فارسی است. به همین دلیل 25 اردیبهشت ماه علاوه‌بر روز بزرگداشت فردوسی، روز پاسداشت زبان فارسی هم نامگذاری شده‌است. در این روز برنامه‌های مختلفی در سراسر کشور برگزار می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به شاهنامه‌خوانی، رفتن به آرامگاه فردوسی و برپایی جشنواره‌های مختلف به جهت آشنایی بیشتر با آثار فردوسی نام برد. در این روز همچنین مسئولان و اساتید حوزه ادبیات و زبان فارسی با ارائه گزارش‌هایی به بررسی وضعیت و عملکرد تصمیمات اتخاذ شده برای پاسداری و نگهبانی از زبان فارسی می‌پردازند. ایرانیان خارج از کشور هم در این روز فردوسی و شاهنامه را فراموش نمی‌کنند و معمولا در کنار تندیس‌های فردوسی در خارج از کشور مانند تندیس فردوسی رم و پاریس جمع می‌شوند و خدمات ارزشمند این شاعر بزرگ را پاس می‌دارند. در کشور فارسی زبان تاجیکستان نیز مردم شهر دوشنبه به کنار تندیس فردوسی در این شهر می‌روند و از این شاعر حماسی یاد می‌کنند.

سال 99 به دلیل شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های اعمال شده برای تجمع افراد، مراسم و برنامه‌های روز بزرگداشت فردوسی هم به ناچار لغو شدند. جعفر مروارید مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی در جلسه نشست شورای سیاست‌گذاری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان، اعلام کرد که امسال برنامه‌های روز بزرگداشت فردوسی با توجه به اجرای طرح فاصله گذاری اجتماعی، به صورت مجازی و آنلاین برگزار می‌شود. وی همچنین اعلام کرد که پس از پایان همه‌گیری کرونا و پس از کسب مجوز از ستاد ملی مقابله با کرونا، مراسماتی نیز به صورت حضوری در آرامگاه فردوسی برگزار می‌شود. همچنین قرار است به 6 نفر از فردوسی‌شناسان و اساتید برتر زبان فارسی، نشان فرهنگی و هنری فردوسی اهدا شود. از دیگر برنامه‌های درنظر گرفته‌شده برای روز بزرگداشت فردوسی 99 می‌توان به مصاحبه با فردوسی‌شناسان و انتشار در رسانه‌ها و فضای مجازی، انتشار کلیپ‌های مرتبط با فردوسی، شب شعرهای مجازی، شاهنامه‌خوانی آنلاین و نمایش تصاویر و پوسترهای مرتبط با شاهنامه و فردوسی در سطح شهرها اشاره کرد.