روز جهانی موزه و میراث فرهنگی

تاریخ و تمدن هر ملت از ارکان مهم و باارزش، برای مردم آن کشور به شمار می‌رود. نحوه زندگی انسان‌ها در گذشته و آشنایی با ابزار و وسایل مورد استفاده آن‌ها، برای مردم امروزی بسیار جالب و جذاب است. همین مسئله باعث شده که در سالیان اخیر موزه‌های متفاوت و گوناگونی در سراسر جهان و ایران تاسیس شوند. موزه مثل گاوصندوقی بزرگ است که فرهنگ و ریشه‌های گذشته ما درون آن قرار دارد و به خوبی از آن‌ها نگهداری می‌شود. قبل از اینکه موزه‌ای وجود داشته‌باشد، آثار تاریخی و باستانی آن‌قدر دست به دست می‌شد و از جایی به جای دیگر می‌رفتند که یا به کلی تخریب می‌شدند و یا به شدت آسیب می‌دیدند. موزه‌ها به قدری در حفاظت و مراقبت از آثار به‌جا مانده از سال‌های دور اهمیت دارند که روز 18 می مصادف با 29 اردیبهشت به نام روز جهانی موزه و میراث فرهنگی نامگذاری شده‌است.

در جهان امروز کمتر کسی پیدا می‌شود که نداند موزه چه جایی است و یا تا به حال اصلا موزه نرفته‌باشد. نقش موزه‌ها در حفظ آثار ملموس و ناملموس یک کشور و ملت بسیار پراهمیت و مهم است. اما متاسفانه در خیلی از مواقع و به‌خصوص در جوامعی که اهمیت کمتری برای میراث فرهنگی و کهن خود قائل هستند، نقش موزه‌ها و تاثیر آن‌ها بر فرهنگ مردم نادیده گرفته می‌شود. به همین دلیل است که یک روز در سال به‌عنوان روز موزه و میراث فرهنگی نامگذاری شده‌است. این روز بهانه‌ای برای یادآوری جایگاه مهم و حیاتی موزه‌ها در آشنایی با زندگی اجداد گذشته ما و حفظ آثار باستانی و تاریخی برای نسل‌های آینده است.

موزه فقط مکانی برای نمایش تعدادی کاسه و بشقاب قدیمی و شکسته نیست بلکه مکانی برای تفکر در مورد زندگی انسان‌های پیش از ما و عبرت گرفتن از تجربیات آن‌هاست. متاسفانه فقر فرهنگی ما و حاکمان سرزمین ما در گذشته‌های دور باعث شد که بسیاری از آثار باستانی و اشیای تاریخی مهم ایران از موزه‌های سراسر جهان سر درآورند. اگر در آن روزها مردم با موزه و نقش تاثیرگذار آن در نمایش فرهنگ و هنر گذشتگان آشنا بودند، الان لازم نبود برخی از آثار تاریخی ایران را در جاهای دیگر جهان ببینیم. ایران در زمان بسیار دور یکی از قدرتمندترین و بزرگ‌ترین امپراطوری‌های روی زمین بوده‌است. مردم ایران در آن زمان بسیار پیشرفته‌تر از سایر مردم جهان بودند و آثار و اشیای تاریخی زیادی از آن دوران باشکوه به‌جا مانده‌است. این آثار باستانی متعلق به کشور ایران و مردم این سرزمین هستند و باید برای همیشه در این خاک بمانند تا نمادی از شکوه و عظمت تاریخ 2500 ساله ما باشند. همین یک مورد به‌خوبی اهمیت و جایگاه موزه را به‌عنوان گاوصندوق تاریخ نشان می‌دهد.

انجمن بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) تنها نهاد رسمی و تخصصی در زمینه موزه و موزه‌داری در جهان است که زیرنظر یونسکو فعالیت دارد. این سازمان در سال 1946 در شهر پاریس فعالیت خود را آغاز کرد و هم‌اکنون بیش از 30 هزار عضو از 137 کشور جهان دارد. براساس بند سه و چهار اساسنامه این نهاد، موزه موسسه‌ای است دائمی و بدون هدف مادی که ورود همه مردم به آن آزاد است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند. هدف موزه‌ها پژوهش در آثار و شواهد به‌جامانده از انسان و محیط زیست، گردآوری آثار، حفظ و بهره‌وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار و به نمایش گذاشتن آن‌ها به منظور بررسی و تحقیقات علمی در رابطه با تاریخ بشر است. از مهم‌ترین اهداف این سازمان ایجاد ارتباط و تبادلات فرهنگی بین موزه‌های سراسر جهان است تا با همکاری هم از قاچاق و سرقت اشیای تاریخی جلوگیری کنند و همچنین از این آثار در مقابل آسیب‌های طبیعی و انسانی خودداری شود.

کلمه موزه در دهه 1290 خورشیدی و از واژه فرانسوی MUSÉE وارد کشور شد. در زبان فارسی معادلی برای کلمه موزه وجود ندارد و در اکثر کشورها از لغت‌هایی مشابه استفاده می‌شود. موزه در زبان انگلیسی Museum نامیده شده‌است که ریشه همه این اسامی از واژه یونانی موزین (Mousein) گرفته شده‌است. در اساطیر و داستان‌های باستانی یونان، موزین تپه محل زندگی 9 الهه هنر، علم، ادبیات و موسیقی بود که موز (Mouse) نام داشتند. تقریبا در تمام جهان از عبارات مشتق گرفته‌شده از واژه یونانی "موز" برای نامگذاری کلمه موزه استفاده شده‌است. در ایران هم کلمه موزه پس از سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ وارد زبان فارسی شد و تا امروز از این واژه برای مکان‌های نگهداری و نمایش آثار قدیمی و تاریخی استفاده می‌شود.

براساس مدارک و اشاراتی که در کتب تاریخی و باستانی شده‌است، بطلمیوس اول  از سرداران اسکندر مقدونی اولین موزه تاریخ را در حدود سال‌های 246 تا 284 پیش از میلاد مسیح احداث کرد. این موزه که در شهر اسکندریه و در کنار کاخ پادشاهی قرار داشت مجموعه‌ای وسیع شامل کتابخانه، آزمایشگاه، رصدخانه و باغ گیاه‌شناسی و جانورشناسی بود. بعد از بطلمیوس هم یکی از امپراطورهای روم باستان به نام کلود، موزه‌ای مشابه موزه اسکندریه تاسیس کرد که بیشتر محلی برای تحقیقات علمی بود. در زمان روم باستان سرداران ارتش غنایمی که از فتح سایر کشورها به دست می‌آوردند را در مکان‌های عمومی شهر مانند حمام‌ها و پارک‌ها به نمایش می‌گذاشتند. اما در قرون وسطی از موزه به‌عنوان محلی برای نمایش آثار و اشیا کمیاب و قدیمی استفاده می‌شد.

تا قبل از دوران رنسانس خبری از موزه‌های امروزی نبود و خیلی از آثار تاریخی و باارزش به دستور کلیساها و رهبرهای مذهبی به دلیل مغایرت با دین، نابود شدند. فقط ابزار و وسایل مذهبی در برخی از کلیساها نگهداری می‌شدند و آثار بسیار باارزش تاریخی مدام بین خانه‌های ثروتمندان در گردش بودند. با آغاز رنسانس در اروپا و پی بردن مردم و جوامع به اهمیت آثار و اشیای تاریخی، ثروتمندان و اشراف‌زادگان به تدریج به اهمیت فرهنگی آثار تاریخی پی‌بردند و مجموعه‌های شخصی خود را با هدف محافظت از این آثار تشکیل دادند. با گشایش مجموعه‌های شخصی به روی مردم و همزمان با انقلاب صنعتی اروپا در قرن 18 و 19 میلادی، زمینه برای ظهور موزه‌های امروزی مهیا شد.

اولین موزه‌ با مفهوم امروزی آن توسط پاپ سیکتوس چهارم و در سال 1471 ایجاد شد. سپس موزه‌های گزارینی (Cesarini) در سال 1500، فانر (Fonese) در سال 1546 و آفیتزن (Afitizen) در سال 1581 میلادی تاسیس شدند. در سال 1683 میلادی هم اولین مجموعه شخصی جهان به نام موزه آشمولین (Foundahion of the Ashmolean) در آکسفورد انگلستان شروع به کار کرد. سپس از قرن هجدهم به تدریج موزه‌های زیادی در سراسر دنیا تاسیس شدند. موج احداث موزه‌ها در دنیا از قرن هجدهم آغاز شد و در مدت زمان کوتاهی موزه‌ها زیادی در جهان بازگشایی شدند. علم موزه و موزه‌داری مدرن هم با تاسیس موزه لوور پاریس در سال 1792 به جهان معرفی شد.

در سال 1249 شمسی پس از بازگشت ناصرالدین شاه قاجار از سفر اروپا و بازدید از موزه‌های اروپایی، دستور احداث اولین موزه ایران را صادر کرد. ناصرالدین شاه با الهام از موزه‌های اروپایی تالار سلام کاخ گلستان را به محلی برای جمع‌آوری اشیا و اموال قدیمی دربار تبدیل کرد. او برای اولین بار واژه فرانسوی موزه را وارد ایران کرد و به این ترتیب اولین موزه تاریخ ایران با نام موزه همایونی شکل گرفت. اما اولین موزه رسمی و عمومی ایران در سال 1290 شمسی و به دستور وزیر معارف آن زمان، مرتضی قلی خان ممتازالملک به نام موزه ملی ایران تاسیس شد. این موزه با 72 قلم شی که اکثرا قالیچه‌های قدیمی بودند در یکی از تالارهای مدرسه دارالفنون راه‌اندازی شد. پس از آن به تدریج موزه‌های مختلف و گوناگونی در سراسر کشور به‌وجود آمدند و هرکدام از آن‌ها بخشی از تاریخ و تمدن غنی ایران را به نمایش درآوردند.

باتوجه به ارزش و تاثیر موزه‌ها در حفظ و نمایش آثار باستانی و فرهنگی ملت‌ها، در دوازدهمین مجمع عمومی کمیته بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) روز 18 ماه می مصادف با 29 اردیبهشت ماه به‌عنوان روز جهانی موزه و میراث فرهنگی نامگذاری شد. این مجمع در 28 می سال 1977 در مسکو برگزار شد و طی قطعنامه شماره پنج آن روز موزه به‌عنوان روزی جهانی و در تمامی کشور های عضو سازمان ملل به ثبت رسید. در برخی از کشورها مانند ایران این روز آغازگر هفته میراث فرهنگی و گردشگری است و در این روز بازدید از موزه‌ها رایگان است. در روز جهانی موزه و میراث فرهنگی معمولا اکثر موزه‌های جهان برنامه‌های خاص و متنوعی را برای بازدیدکنندگان در نظر می‌گیرند.

متاسفانه امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا و بسته بودن اکثر موزه‌های جهان دیگر خبری از شلوغی و جنب‌وجوش موزه‌ها در این روز نیست. معمولا باتوجه به برنامه‌های تدارک دیده شده برای روز موزه، اکثر موزه‌های جهان شلوغ‌ترین روز خود را در طول سال تجربه می‌کردند. اما امسال شرایط با سال‌های قبل بسیار متفاوت است و برای اولین‌بار در روز جهانی موزه و میراث فرهنگی، اکثر موزه‌ها تعطیل هستند و کسی به دیدن آثار تاریخی و قدیمی نمی‌رود. با این وجود چیزی از لذت گردش در موزه و دیدن آثار تاریخی و زیبای گذشته کم نشده‌است و با وجود امکانات زندگی در عصر حاضر می‌توانید از تور مجازی بهترین موزه‌های جهان دیدن کنید.

همانطور که گفتیم در ایران 29 اردیبهشت روز جهانی موزه و میراث فرهنگی و آغازگر هفته میراث فرهنگی در کشورمان است. در طول این مدت برنامه‌های فرهنگی و آموزشی مختلفی به‌صورت رایگان در موزه‌ها و مراکز تاریخی سراسر کشور اجرا می‌شود. هدف از این برنامه‌ها آشنایی بیشتر مردم علی‌الخصوص رده‌های سنی کودکان و نوجوانان با موزه‌ها و اهمیت حفظ آثار تاریخی است. بسیاری از مدارس کشور در این مدت دانش‌آموزان را به اردوهای علمی و تاریخی در موزه‌ها می‌برند تا آن‌ها را هرچه بیشتر با فرهنگ و تمدن ایران باستان آشنا کنند. باتوجه به رایگان بودن بازدید از موزه‌ها در روز جهانی موزه و میراث فرهنگی، هر ساله جمعیت زیادی از مردم در این روز به دیدن موزه‌های مختلف سراسر کشور می‌روند. اما امسال روز جهانی موزه میراث فرهنگی 99 با شیوع کرونا همزمان شده و تمامی موزه‌های کشور تعطیل شده‌اند. به این ترتیب برخلاف سال‌های قبل برنامه خاصی برای روز موزه و میراث فرهنگی در کشور اجرا نمی‌شود و تنها تعدادی وبینار و همایش آن هم به صورت مجازی برگزار می‌شود.