ارگ بلقیس، دومین شهر گلی ایران

• شهر بلقیس، دومین بنای گلی ایران بعد از ارگ بم است که براساس اصول معماری ساسانیان با خشت و گل ساخته شد. این شهر 180 هکتار وسعت دارد و شامل ارگ، خندق، برج، مقبره شیخ آذری، تپه منار، کوره سفال‌گری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، یخ‌دان و گورستان است. سالم‌ترین بنای به‌جا مانده از این شهر باشکوه، ارگ بلقیس با 29 برج است و خندقی که در اطراف ارگ بود، نفوذپذیری قلعه را دشوار می‌کرد.
  
• طبق مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه، از اواخر دوره ساسانی بقایای سکونت در این ارگ بدست آمده. تا پایان دوره‌ی صفوی هم همچنان افراد در اینجا زندگی می‌کردند. مورخان مسلمان می‌گویند که اسفندیار، پسر گشتاسب بنیان‌گذار شهر بلقیس بوده است. 
  
• می‌گویند اسم اصلی شهر بلقیس که ارگ بلقیس هم در آن قرار داشت اسفراین بوده است. این ادعا از روی سکه‌های کشف شده در این ارگ که نام اسفراین روی آن ضرب شده قابل بررسی است.
  
• اما چرا به اینجا بلقیس می‌گویند؟ می‌گویند وقتی در سال 31 ه.ق مسلمانان به ایران آمدند، با مشاهده‌ی شباهت آب و هوایی اینجا با سرزمین ملکه سبا یعنی بلقیس، اسم اینجا را تغییر دادند.
  
• از طرف دیگر، یک سری هم می‌گویند که مادر تیمور گورکانی اسمش بلقیس بود و دستور بازسازی شهر را داد. برای همین اسم شهر به بلقیس تغییر کرد.
  
• کلنل ییت از نظامیان خارجی که به ایران سفر کرده بود، راجع به اسم بلقیس می‌گوید: این‌که چطور نام شهر بلقیس شنیدم و به آن شهر سبا هم می‌گفتند را نمی‌دانم. من هرگز نشنیده‌ام که بگویند ملکه سبا از خراسان آمده باشد. باوجود این، در بین ملت‌هایی که می‌شناسم ایرانیان زنده‌ترین تخیلات را دارند و حتی ممکن است این هم از خیال‌پردازی‌های آن‌ها باشد.
• پی ام سایِکس هم یکی از افسران معروف انگلیسی است که گزارش‌هایش از ایران برای بررسی تاریخ ایران به درد بخور است. او که در سال 1893م. به بلقیس آمده بود، از شهر نقشه‌برداری کرد و در کتابش نوشت: شهر بلقیس نسبتاً نام جدیدی است که همواره به شهر اسفراین داده شده ‌است و از آن در سفرنامه‌های اعراب هیچ یاد نشده. این مکان با یافته‌هایی از سفال‌های قرون میانه و تعدادی سکه تولید شده شناخته شده‌ است.
  
• تپه منار یا مسجدجامع شهر تاریخی اسفراین، در دوره اسلامی، از اجزای اصلی زندگی اجتماعی مردم و مقر حکم‌رانی نمایندگان حکومتی بود. اولین بار که در سال 1386 ش. در تپه منار کاوش شد، کاوش‌گران یک کوره پر از زغال و خاکستر پیدا کردند. در کاوش‌های بعدی، آن‌ها یک ورودی آجرفرش شده، بقایای ستون آجری، تالار ستون‌دار و یک سیستم آب‌رسانی را کشف کردند. تپه‌منار بعد از ارگ تاریخی، مهم‌ترین اثر باقی‌مانده از شهر تاریخی بلقیس است که در نزدیکی ارگ قرار دارد.
• شهر بلقیس یا اسفراین نظام آب‌رسانی جالبی داشت. کارشناسان باستان‌شناسی و تاریخی ابتدا گمان کردند که قنات‌ها، مهم‌ترین سیستم آب‌رسانی شهر باشند اما کاوش‌ها نشان داد که آب‌انبارهای ضلع جنوبی و شمالی، تنها سیستم آب‌رسانی موجود در این مکان بودند. این آب‌انبارها خارج از شارستان یا همان قسمت مسکونی شهر بودند و دلیل آن، ناامنی‌های سیاسی و نظامی این منطقه بود. به این معنا که برای کنترل بیشتر بر اداره‌ی شهر، بخش‌هایی از ارگ به بیرون از حصار برده شدند.
• از هنرمندی‌های اهالی اسفراین می‌توان به سفال‌گری، کاشی‌کاری، موزاییک‌سازی، نساجی و فلزگری اشاره کرد. تعداد زیادی آثار هنری از اسفراین کشف شده که در موزه‌های داخلی و خارج از کشور نگهداری می‌شوند. همه‌ی آثار هنری کشف شده در موزه‌های داخلی و خارجی نگهداری می‌شوند.
  

• تا قبل از حمله‌ی مغول، هیچ سکه‌ای در اسفراین ضرب نمی‌شد که این نشان می‌دهد اسفراین اهمیت چندانی در بین سایر شهرهای ایران نداشته است. اما در زمان ایلخانان اولین سکه‌ها ضرب شدند که محل ضرب‌شان همین شهر بود.
  

راهنمای بازدید از ارگ بلقیس بجنورد

پیشنهاد می‌کنیم یک ظهر تا عصر را به بازدید از این منطقه اختصاص دهید. ابتدا دیدنی‌های داخل ارگ را ببینید و سپس به تپه منار بروید. ارگ بلقیس، معروف‌ترین بنای این شهر تاریخی و از هر طرف با خندق، محاصره شده است. ارگ بلقیس با گل و خشت ساخته شده اما برای استحکام بیشتر در بعضی جاها از آجر و چوب نیز استفاده شده است. دروازه ورودی اصلی در ضلع شمالی قرار دارد که امروزه به‌دلیل تخریب، فقط به‌صورت تلی از خاک، نمایان است. در قدیم، داخل قلعه تا سه طبقه فضای معماری داشت اما الان تنها یک پوسته گلی از آن باقی‌مانده. تقریبا همگی ارگ‌های ایران در ارتفاعات بنا شده بودند اما ارگ بلقیس در دشت و با حفاری خندق اطراف آن، ساخته شد که در نوع خودش منحصربه‌فرد است. طبق اشارات متون باستان‌شناسی، اولین استقرار مردم در قلعه، به دوره سلجوقیان بازمی‌گردد. آخرین بار، افغان‌ها به این قلعه هجوم آوردند و آن‌را تصرف کردند. گفته می‌شود بیشترین تخریبی که به قلعه وارد شده مربوط به این زمان است. در داخل ارگ، بناهای زیادی وجود داشت اما به‌دلیل حفاری‌های غیرمجاز، دیگر اثری از آن‌ها باقی نمانده. به گفته مردم محلی، خاک درون قلعه برای حاصل‌خیز کردن زمین‌های کشاورزی اطراف ارگ، به بیرون از قلعه برده شد. اما طبق کاوش‌های باستان‌شناسی، ساختار داخل ارگ از نظم و ترتیب خاصی برخوردار بود.

داخل ارگ، اتاق‌هایی به‌صورت تودرتو و مربع – مستطیلی شکل ساخته شده است و دیوارهای آن‌ها با ملاط گل و خشت و بسیار قطور بودند. اتاق‌ها چند ورودی داشتند و ورودی آن‌ها رو به شمال، شرق و جنوب بود. این ورودی‌ها مهندسی شده و در جهت وزش باد در فصل تابستان برای خنک کردن محیط داخلی بودند. گفته می‌شود تنورهایی که در کف اتاق‌ها قرار داشتند در فصل زمستان به عنوان کرسی یا بخاری استفاده می‌شدند. اندود کاه‌گل و گچ برای تزئیین دیوارهای اتاق‌ها به‌کار رفته بودند. اما اطلاعات کاملی از محدوده حصار و شارستان یا محدوده عمومی شهر اسفراین در اوایل دوره اسلامی در دست نیست زیرا در این زمان، به‌جای شارستان از نام اسفراین یاد می‌شد. در آخر هم باید این را بگوییم که بازدیدتان از شهر را با ارگ بلقیس به پایان نبرید. در اطراف شهر جاهای دیگری هم هستند که می‌توانید آن‌ها را ببینید. آبشار دره زاری، آبشار دره جاج، روستای بام و روستای چهل حصار از جاهایی هستند که می‌توانید آن‌ها را در برنامه‌ی سفر بجنورد بگنجانید.