حمام گنجعلی خان کرمان؛ آمیزه‌ای از طرح‌ها و رنگ‌های جادویی

• در تاریخ ایران اکثر ولایت‌ها حاکم مخصوص خود را داشتند که زیر نظر پادشاه ولی نسبتا مستقل بر مردم آن ولایت حکمرانی می‌کردند. کرمان یکی از ولایت‌های مهم دوران صفوی و قاجار بود. حاکمان این ولایت معمولا از افراد مهم مملکت حساب می‌شدند.
• گنجعلی خان یکی از حاکمان کرمان در دوره‌ی صفوی بوده که مجموعه‌ی بزرگی که در آن جاهای مختلفی مثل مسجد، بازار، آب انبار، کاروانسرا و ... قرار داشته را دور یک میدان بزرگ ساخته است. حمام گنجعلی خان کرمان یکی از ساختمان‌های تاریخی این مجموعه‌ی با ارزش و زیبا است.
• حمام گنجعلی خان کرمان در سال 1020 هجری قمری، یعنی حدود 380 سال پیش و در زمان شاه عباس ساخته شده.
• معمار اولیه‌ی حمام گنجعلی خان کرمان شخصی به نام استاد محمد معمار از اهالی یزد بوده و در طول زمان این بنا تکمیل و بازسازی شده و تا 60 سال پیش هنوز فعال بوده و مورد استفاده‌ی مردم قرار می‌گرفته. گفته می‌شود برخی از نقوش و خطاطی‌های زیبای روی دیوار‌ها هم اثر استاد علیرضا عباسی از هنرمندان و خطاطان مشهور آن دوران است.
• در معماری شهری بسیاری از دوره‌های تاریخی ایران، میدان نقش اساسی دارد. اینگونه میدان‌های بزرگ در اکثر شهرهای مهم ایران وجود داشته‌اند و همیشه دور آن‌ها ساختمان‌های اصلی و مهم شهر بنا می‌شدند. از این لحاظ میدان گنجعلی خان کرمان بسیار شبیه میدان نقش‌جهان اصفهان، میدان ارگ و سبزه‌ میدان در تهران دوره‌ی ناصرالدین شاه، میدان شهرداری رشت و ... است.
• آب مورد نیاز برای حمام گنجعلی خان کرمان از قنات شهرآباد تامین می‌شده و به طور مستقیم به قسمت‌های مختلف حمام کانال‌کشی شده است.

راهنمای بازدید از حمام گنجعلیخان کرمان

حمام گنجعلی خان کرمان دو قسمت مردانه و زنانه‌ی جداگانه دارد که هر دوی آن‌ها در حال حاضر متعلق به موزه‌ی مردم‌شناسی هستند. حمام زنانه در قسمت جنوبی بخش مردانه ساخته شده و ورودی‌ جداگانه‌ای دارد. برای رسیدن به حمام گنجعلی خان کرمان باید از درون میدان گنجعلی خان به سمت پشت بازار بروید.

حمام گنجعلی خان برای به رخ کشیدن زیبایی‌هایش شما را معطل نمی‌کند و در همان نگاه اول چشمان شما را جادو خواهد کرد. سر در ورودی حمام منقش به طرح‌های مقرنس‌کاری ظریف، نقاشی‌های تاریخی خوش آب و رنگ و دربی چوبی است. این نقاشی‌ها که بر روی آجرهای نیلی و سنگ‌های مرمر پرداخته شده‌اند شامل نقش‌های متنوعی از اسطوره‌های ایرانی، داستان‌ها و شخصیت‌هایی مانند خسرو و شیرین، حیوانات و موجودات افسانه‌ای و ... می‌شوند که اکثر آن‌ها توسط استاد میرزا شکرالله کشیده شده‌اند. سنگ‌های مرمر دور تا دور این طاق کوچک هم شامل اشعاری می‌شود که با خط نستعلیق حکاکی شده‌اند.

پس از ورود به حمام گنجعلی خان کرمان متوجه می‌شوید که این حمام دو بخش اصلی و چند بخش فرعی دارد. فضای اصلی و مرکزی حمام به صورت یک 8 ضلعی است که حوض زیبایی در وسط آن قرار گرفته و اطراف آن 6 غرفه تعبیه شده. دور تا دور پستی بلندی‌های برای نشستن، دراز کشیدن و تکیه دادن ساخته شده و محیط صمیمی و راحتی را پدید آورده. ستون‌های اصلی که غرفه‌ها را از هم جدا می‌کنند، به تدریج که بالا می‌روند به شکل طاق‌های متقاطع با مقرنس‌کاری‌های چشم‌نوازی به هم متصل می‌شوند. در انتهای این قوس‌ها فضای گنبدی شکلی وجود دارد که از روزنه‌ی بزرگ بالای آن، نور به صورت مستقیم به درون حوض می‌ریزد و رقص آب را بر روی دیوار‌ها و کاشی‌های حمام می‌اندازد. در فضای میانی هم پنجره‌هایی با حفاظ‌های شبکه‌ای چوبی قرار دارد که هوای خزینه از آن‌جا خرج می‌شود. ستون‌ها و دیوارها تا ارتفاع حدود یک متر و نیم با کاشی‌کاری‌های خوشرنگ و طرح پوشانده شده‌اند و جنس بقیه‌ی قسمت‌ها ترکیبی از سنگ و گچ است که باعث می‌شود فضای حمام گنجعلی خان کرمان، نورانی و سرزنده باشد.

سربینه یا رختکن هم فضایی است که زیرانداز‌ها و بالشتک‌های زیبایی دارد و برای خشک کردن و نظافت قبل و بعد از حمام استفاده می‌شده. این بخش هم 6 قسمت دارد. خیلی از این قسمت‌های متفاوت برای جدا کردن مردم عادی از اعیان و ثروتمندان ساخته شده‌اند. کاربرد استخر‌ها و خزینه‌های کوچک‌تری که علاوه بر خزینه‌ی اصلی وجود دارند احتمالا همین بوده؛ یعنی خزینه‌های اختصاصی عموما توسط افراد خاصی استفاده می‌شد.

از وقتی حمام گنجعلی خان کرمان به موزه‌ی مردم‌شناسی اختصاص پیدا کرد مجسمه‌های مومی مختلفی ساخته شده و به آنجا منتقل شد. این مجسمه‌ها بخشی از تاریخ سیاسی و روزمره‌ی مردم دیار کرمان را به نمایش می‌گذارند و از این لحاظ بسیار باارزش‌اند. گفته می‌شود این مجسمه‌ها توسط تیم استاد میربابایی در دانشکده‌ی هنرهای زیبا‌ی تهران ساخته شده‌اند.
در آن روزگار دلاک‌ها از افراد مهم و همه فن حریف شهر به حساب می‌آمدند و دستی هم در طب سنتی داشتند. مجسمه‌هایی در حمام گنجعلی خان کرمان وجود دارد که صحنه‌های حجامت کردن توسط دلاک را نشان می‌دهد. در آن زمان اکثر حمام‌های عمومی کار حجامت و آبله‌کوبی را هم انجام می‌دادند. مجموعه‌ی جالبی هم از انواع وسایل مورد استفاده در حمام‌های عمومی مثل سنگ‌پا، شانه، حنا، سدر، لنگ و ... نیز آن‌جا قرار دارد.

سیستم گرمایشی حمام گنجعلی خان کرمان نیز با استفاده از تون یا گلخن بوده. این سیستم به این صورت است که هیزم و علوفه‌ی خشک آتش زده می‌شوند و گرمای حاصل از آن‌ها توسط کانال‌های هوایی، کف حمام و آب را گرم می‌کرده. این توخن‌ها را می‌توانید در قسمت زنانه‌ی حمام گنجعلی خان کرمان مشاهده کنید. ورودی بخش زنانه با تعدادی پله از درون دالانی کوتاه و مورب به زیرزمین وصل می‌شود. حمام زنانه کوچک‌تر است و تز‌ئینات کمتری دارد اما مثل قسمت مردانه دارای رختکن و خزینه‌ی اصلی است.
حمام گنجعلی خان کرمان یکی از جاذبه‌های تاریخی منحصربه‌فرد دوران صفوی است که دیدنش ضروری است. از خوبی‌های بازدید از این مکان این است که در بافت تاریخی شهر کرمان، در کنار جاذبه‌های تاریخی دیگری مثل حمام و بازار وکیل، موزه‌ی کاروانسرای هندو، مدرسه ابراهیم خان ظهیرالدوله و ... قرار دارد. بازدید دقیق و با حوصله از حمام گنجعلیخان کرمان حدود 1 تا 2 ساعت زمان نیاز دارد.

قصد سفر به کرمان را دارید؟ شاید خواندن مطلب «خرید در کرمان» و «رستوران های کرمان» برای شما جذاب باشد.