35 کیلومتر مانده به بغداد، پایتخت عراق؛ یادگاری از معماری ساسانیان
هست که هنوز هم تعجب باستان‌شناسان و معماران را برمی‌انگیزد. هنوز هم
آن‌ها در عجبند که چطور حدود 1000 سال پیش، معماران ساسانی توانسته‌اند طاقی
چنین عظیم را درست کنند که با گذشت قرن‌ها آسیب و حادثه همچنان سرپا بماند.
طاق کسرا یا ایوان مدائن با اینکه از ایران دور افتاده اما هنوز هم پرقدرت
سرجایش ایستاده و برای ما ایرانی‌ها مایه‌ی افتخار است. شما تا حالا به دیدن
طاق کسری فکر کردید؟
بهترین زمان دیدن طاق کسری
همان‌طور
که می‌دانید کشور عراق، کشوری خشک و صحرایی است. به همین دلیل، هنگام
سفر
به عراق، با گرمای بی حد و حصری سروکار دارید. با توجه به هوای بیابانی
این کشور، پیشنهاد می‌شود در زمستان‌ها که کمی خنک‌تر است به این کشور سفر
کنید. اگر هم برای مراسم اربعین یا روز عاشورا به کربلا سفر می‌کنید،
می‌توانید از طاق کسری نیز بازدید کنید. قبل از بازدید حتما آب و هوا را
چک کنید. عراق کشوری است با باد و گرد و خاک‌های مضر. اگر در روز بازدید
هوا طوفانی بود، پیشنهاد می‌کنم منصرف شوید. ضمنا اگر باران می‌بارید،
به‌دلیل عدم وجود پناهگاه، تفریح شما خراب خواهد شد.
این تصویری شبیه‌سازی شده از ایوان کسری در بازی ویدئویی Total war: Attila است.
راه دسترسی به طاق کسری
آدرس: عراق، بغداد، 35 کیلومتری بغداد، کنار رود دجله
مسیر
دسترسی: برای سفر به کشور عراق، دو راه هوایی و زمینی وجود دارد. اگر هم
که برای روز اربعین تا کربلا پیاده می‌روید که چه بهتر! طاق کسری در نزدیکی
آرامگاه سلمان فارسی و شهر جدیدالتاسیس Salman Pak قرار گرفته. با اینکه مسافت
از بغداد تا سلمان پاک، 35 کیلومتر است اما گذشتن از ایست‌های بازرسی نظامی
میان راه باعث می‌شود مسیر 3 ساعت طول بکشد. حتی موقع برگشت هم باید از
همین ایست‌ها رد شوید. تنها راه چاره برای رسیدن به طاق کسرا استفاده از
تاکسی‌های مطمئن است.
هزینه بلیط و ساعات دسترسی
هزینه بلیط برای گردشگران: رایگان
ساعات بازدید: 24 ساعته
مدت زمان پیشنهادی برای بازدید: 1 الی 2 ساعت
قسمت پشتی ایوان کسری
دانستنی‌هایی قبل از دیدن طاق کسری
- طاق
کسری در اصل کاخ کسری بود که بخشی از شهر تیسفون به حساب می‌آمد. گفته
می‌شود تیسفون، در زمان خودش، بزرگترین شهر جهان بوده که 500 هزار نفر
جمعیت داشت. تخمین زده شده که تیسفون حتی از رُم آن زمان هم بزرگ‌تر بود و
امروزه، طاق کسری تنها و آخرین سازه‌ی باقی‌مانده از آن شهر باشکوه است.
- تیسفون
قبل از ساسانیان، پایتخت باستانی اشکانیان هم بود. در سال 226 میلادی و در
روز تاجگذاری اردشیر بابکان در کنار رود دجله، پایتخت ساسانیان شد. از
همان سال تا 637 میلادی و فتح ایران توسط مسلمانان، یعنی اواخر حکومت
ساسانیان، تیسفون پایتخت حکومت ایرانیان بود.
- هنگام فتح تیسفون توسط مسلمانان، اعراب تا مدت کوتاهی از کاخ به‌عنوان مسجد استفاده می‌کردند.
- طاق
کسری، بزرگترین بنای طاقی شکل جهان با ارتفاع 37 متری از آجر ساخته شده
که هنوز هم یکی از عجایب معماری جهان است که با وجود گذشت صدها سال از زمان
ساختش هنوز هم پابرجاست!
- بعد از اینکه از طاق
کسرا به عنوان مسجد استفاده شد، محلی‌ها هم دست به کار شدند و از
آجرهای آن برای ساخت کاخ و خانه‌های‌شان استفاده کردند.
- به
جز مردم عادی، سیل هم یکی دیگر از عوامل تخریب ایوان مدائن بود. کلا
سیل‌های زیادی از رود دجله به سمت کاخ سرازیر می‌شد که بزرگ‌ترینش مربوط به
سال 1888 میلادی بود که بخش زیادی از کاخ و شهر تیسفون از بین رفت.
- منصور،
خلیفه‌ی عباسی هم از کسانی بود که سعی زیادی کرد تا اثری از معماری ایرانی
در حکومتش باقی نماند. برای همین دستور به تخریب کاخ داد. با این حال وقتی
دید که تخریب این کاخ عظیم هزینه‌بر است، از کارش منصرف شد!
- حتی
صفویان هم به طاق کسرا رحم نکردند. در دوره‌ای آن‌ها هم می‌خواستند از
مواد و مصالح طاق برای ساخت بناهای جدید استفاده کنند اما وقتی به سنگ‌های
تراش‌خورده رسیدند از این کار منصرف شدند.
- حدودا 40
سال پیش وقتی هنوز صدام حسین بر سر کار بود، دستور به ترمیم بخش شرقی طاق
کسری داد. در این زمان، تفرجگاهی کنار طاق کسرا ساخته شد تا نشانی باشد از
اینکه اعراب توانسته‌اند بر ایرانی‌ها حکومت کنند.
- در
200 متری طاق کسری، صدام حسین دستور ساخت بنایی مدرن را داد تا مردم
بتوانند روی سقف آن بروند و نمایی پانوراما از منطقه را ببینند. اما در سال
2003 و بعد از اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی، این بنای مدرن سوزانده
شد. اکنون می‌توانید بالای این بنا بروید اما چون داخل بنا آتش گرفته، شما
باید روی شیشه ترک خورده و سقف نیمه ویران راه بروید، پس ریسک آن گردن
خودتان است!
“محیطی که
در دوطرف جاده و طاق کسرا بود، محلی محبوب برای پیکنیک‌های خانواده‌های
عراقی بود اما بعد از جنگ آمریکا در عراق، آن محبوبیت را از دست داد.”
- در حال حاضر هیچ نگهبانی از طاق کسری مراقبت نمی‌کند و محلی‌ها بدون هیچ
ملاحظه‌ای از طاق کسری بالا می‌روند و هرکاری که بخواهند می‌کنند پس تعجب
نکنید اگر تخریب‌های مردمی، به‌زودی تمامی این بنا را از بین ببرد.
- براساس اسناد تاریخی، موزاییک‌های شیشه‌ای در داخل کاخ استفاده شده بود و
طرح موزائیک‌ها، نبردهای خسرو پرویز بود. شاید برای تصویرسازی بهتر بتوان
به موزائیک‌های بیشاپور اشاره کرد که در حال حاضر در موزه‌ی ملی ایران
باستان نگهداری می‌شوند.
- تئوفیلاکت سیموکاتا، مورخ یونانی درباره‌ی نحوه‌ی ساخت کاخ کسرا گفته که
امپراطور ژوستینین، سنگ مرمر یونانی برای خسرو تهیه کرده و از آن طرف
صنعت‌گرانی ماهر به تیسفون فرستاده تا کاخی به سبک کاخ‌های رومی بسازند
- عظمت کاخ کسری به قدری بود که مردم فکر می‌کردند به دست فرشتگان ساخته شده و انسان نمی‌تواند چنین زیبایی خلق کند.
- اعراب به شاهان ساسانی می‌گفتند «کسری» که معرب واژه‌ی خسرو بود. برای همین است که به این طاق، طاق کسری یا طاق کسرا هم می‌گویند.
- از معروف‌ترین شعرهایی که در ادبیات فارسی به طاق کسرا اشاره داد، قصیده‌ی «خاقانی» است. همانی که می‌گوید: هان ای دل عبرت‌بین...
-
“معماران و مهندسان دوره ساسانی، تصور دقیقی از مقدار فشار روی بنا نداشتند.
بنابراین ستون‌ها و پایه‌های طاق کسری را به قدری پهن گرفتند که تحمل وزن
را داشته باشد. پهنای پایه زیر طاق چهار متر و پایین بنا به هفت متر می‌رسد
و در نهایت ضخامت طاق به یک متر می‌رسد؛ کاری فوق‌العاده!”
ردپای طاق کسری در ادبیات فارسی
شاعران ایرانی از ایوان مدائن یا طاق کسری برای عبرت و پند و اندرز به مخاطبان‌شان استفاده می‌کردند. با این حال بهترین شاعری که درباره‌ی طاق کسری گفته، فردوسی در شاهنامه است. او در شاهنامه از نحوه‌ی ساخت طاق کسری، اتفاقاتی که برایش افتاده و حتی از معمارش هم سخن گفته. با هم ببینیم در ادبیات فارسی از ایوان مدائن چه آمده؟!
وقتی پای آمریکایی‌ها به طاق کسری باز شد.
خاقانی
هان ای دل عبرت‌بین از دیده نظر کن هان
ایوان مدائن را آیینه عبرت دان
یک ره ز ره دجله منزل به مدائن کن
وز دیده دوم دجله بر خاک مدائن ران
خیام
آن قصر که با چرخ همی‌زد پهلو
بر درگه آن شهان نهادندی رو
دیدیم که بر کنگره‌اش فاخته‌ای
بنشسته همی گفت که کوکوکوکو
ملک الشعرای بهار
عرصه‌ی ایوان کسری آشیان بوم شد
دیرگاهی کشور از امن و امان محروم شد
تا پس از چندی برون شد یزدگرد شهریار
هم مر او را بخت بد، با تازیان انداخت کار
در بخشی از شاهنامه، فردوسی در توصیف پادشاهی خسروپرویز از نحوه‌ی ساخت ایوان کسری یا طاق خسرو هم یاد می‌کند. فردوسی با دقت تمام راجع به نحوه‌ی ساخت ایوان کسری می‌گوید که چطور معماری رومی بنا بعد از پی‌ریزی بنا، نزدیک 4 سال غیبش زد تا بنا نشست کند و بتواند بقیه‌ی سازه را پیاده کند.
هـمـی جـست استاد آن تا سه سال نـدیـدنـد کـاریـگــری بـی هـمال
بـسـی یاد کــردند از آن کـارجـوی بـسـال چــهارم پــدیـد آمـد اوی
در بیت‌های بعدی که فردوسی راجع به طاق کسری می‌گوید از زنجیر آویزان از سقف طاق که تاج خسرو به آن آویزان بود هم صحبت می‌کند. به خاطر سنگینی زیاد تاج پادشاهی، آن را آویزان کرده بودند تا وقتی خسرو آن را روی سرش می‌گذارد، گردنش درد نگیرد:
کس اندر جهان خم (طاق) چونان ندید نه از نامور کاردانان شنید
یکی حلقه‌ای بد ز زر ریخته از آن چرخ کار اندر آویخته
فروهشته زو سرخ زنجیر زر به هر مهره‌ای درنشانده گهر
چو رفتی شهنشاه بر تخت عاج بیاویختندی به زنجیر تاج
چند سال پیش، دولت عراق از یک شرکت در جمهوری چک برای ترمیم طاق کسری دعوت کرد. علت این همکاری ریزش بعضی از آجرهای طاق بود. کمی پس از ترمیم این شرکت، دوباره بخشی از آن فروریخت! ظاهرا شرکت جمهوری چکی از مصالح خوبی برای مرمت استفاده نکرده بود. به‌دلیل قرار داشتن طاق کسری در خاک کشور عراق، فقط سیاست‌مداران این کشور می‌توانند جهت ثبت میراث جهانی یونسکو اقدام کنند اما تاکنون اقدامی از طرف آن‌ها صورت نگرفته است. اگر این بنا به ثبت یونسکو برسد، با توجه به کمک‌های مالی و علمی این سازمان، از تخریب جلوگیری خواهد شد.
“ در سال 2018، مستندی تحت عنوان "طاق کسری: شگفتی معماری" به کارگردانی پژمان اکبرزاده در کشور هلند و به مدت زمان 30 دقیقه ساخته شد. ”
نمایی کمی متفاوت‌تر از ایوان کسری
راهنمای بازدید از طاق کسری
به امید بودن راهنما در محوطه‌ی طاق کسری نباشید. بهتر است که قبل از رسیدن در میان تمامی منابع انگلیسی و فارسی جستجو کنید تا وقتی به بنا رسیدید، سوالی نداشته باشید. به‌غیر از طاق کسری، چهار ویرانه در نزدیکی طاق هستند که زمانی بخش از محوطه‌ی کاخ کسری بودند. حرم خسرو، معروف‌ترین ویرانه‌ی کاخ است که در فاصله 460 متری جنوب غربی طاق قرار گرفته و تا گوشه‌ی بستان کسری دیده می‌شود. تل طلا، تپه‌ای در فاصله 1 کیلومتری جنوب غرب کاخ است که به‌عنوان خزانه استفاده می‌شد و در 7 کیلومتری طاق کسری هم آرامگاه سلمان فارسی قرار دارد.