«قهرمانی بدون بازوبند پهلوانی که فقط با جادوی حماسه‌هایش، دل آفاق را در نوردیده.» این توصیفی است که اِرنست رِنان، فیلسوف و زبان‌شناس فرانسوی از ابوالقاسم فردوسی دارد. می‌بینید؟ شهرت فردوسی به آن سوی دنیا هم رسیده. اما معماری شگفت‌انگیز آرامگاهش هم مثل شاهنامه‌‌ای که سرود، پر از حرف و نماد است. سالیانه یک میلیون گردشگر از
آرامگاه فردوسی بازدید می‌کنند! با هم ببینیم این یک میلیون نفر چه چیزهایی از آرامگاه فردوسی دیده‌اند؛ با
اسمارتیز همراه باشید.
نمایی از معماری بیرونی آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی | عکاس: محسن رحیمی
بهترین زمان دیدن آرامگاه فردوسی
شهر مشهد تابستان‌های نسبتا گرم و زمستان‌های استخوان‌سوزی دارد که باعث می‌شود حجم سفرهای تفریحی در این فصل‌ها کاهش یابند. به همین علت این جاذبه‌ی گردشگری در این روزها، خلوت‌تر از زمان‌های دیگر است. آب و هوای مشهد در فصل‌های پاییز و زمستان، سرد و خشک است. بارش برف در زمستان و حتی در فصل پاییز مسئله‌ای عادی است. با این وجود، میزان فروش بلیط هواپیما در فصل زمستان تا حد زیادی کاهش می‌یابد و به دنبال آن قیمت بلیط پروازهای مشهد سقوط می‌کند. از طرفی هزینه‌های اقامت در این فصل بسیار کم می‌شود و اگر می‌خواهید با جاده ای خلوت رو به رو باشید یا شب یلدایتان را در آرامگاه فردوسی بگذرانید سفر در زمستان برای شما گزینه‌ی بهتریست.
بهترین زمان برای بازدید از آرامگاه، فصل بهار است؛ چرا که در این فصل، مشهد آب و‌هوای دل‌انگیزی دارد. اما هنگام عید نوروز آرامگاه، شلوغ‌ترین روزهای خود را تجربه می‌کند. همچنین مشهد تابستان‌های گرم و خشکی دارد و در این فصل میزان مسافران به اوج خود می‌رسد. میزان متوسط دمای هوایش در فصل تابستان 32 درجه سانتی‌گراد است و به دلیل تعطیلی مدارس در این فصل بسیاری از خانواده ها آن را بهترین زمان برای سفر به این شهر می‌دانند.
راه دسترسی به آرامگاه فردوسی
این بنا در شهرک تاریخی توس در 25 کیلومتری غرب
مشهد قرار دارد. اگر بخواهید از مشهد به این جاذبه‌ی گردشگری بروید می‌توانید از وسایل نقلیه‌ی عمومی مانند اتوبوس‌های بیرون شهری استفاده کنید. کافیست به پایانه‌ی مسافربری فردوسی در مشهد بروید و سوار اتوبوس‌های خط 202 شوید. این اتوبوس‌ها ظرف مدت 45 دقیقه شما را به آرامگاه فردوسی می‌رسانند. خوشبختانه تمام مسیرهایی که به آرامگاه می‌رسند آسفالت هستند پس اگر با خودروی شخصی خودتان این مسیر را طی می‌کنید که چه بهتر. برای رسیدن به آرامگاه از مرکز شهر مشهد (میدان شهدا) باید وارد خیابان آیت‌الله عبادی شوید و این مسیر را تا بعد از خیابان آیت‌الله کاشانی و بلوار روگذر شهید کامیاب ادامه دهید تا به بلوار شهید استکی برسید. از این بلوار به سمت زیرگذر بزرگراه شهید میرزایی حرکت کنید. پس از گذشتن از میدان خیام، وارد بلوار توس شوید. از شهرک کشاورزی بگذرید تا در انتهای بلوار توس به میدان معراج برسید. از این میدان وارد جاده‌ی شمالی بلوار توس بشوید و در این مسیر تا بعد از فرعی کوشک مهدی و بلوار شهید جراح، حرکت کنید. از چهل حجره و دوست‌آباد و اکبرآباد که گذشتید در نهایت به میدان هفت تنان می‌رسید. از این میدان می‌توانید وارد ضلع شرقی بلوار شاهنامه شوید. در همین مسیر حرکت کنید تا پس از گذشتن از فرعی‌های شمس‌آباد و شاه فیل و بنای چهاربرج به ورودی شهر کوچک توس برسید. از این ورودی به هر مسیر فرعی که بپیچید تابلوی آرامگاه فردوسی در باغ مصفا را می‌توانید ببینید که شما را به این جاذبه‌ی گردشگری هدایت می‌کند.
نمایی از پیکرتراشی شخصیت‌های تراژیک شاهنامه در نمای داخلی آرامگاه فردوسی
هزینه‌ی بلیط و ساعات بازدید
بلیط ورودی برای گردشگران ایرانی: 3000 تومان
بلیط ورودی برای گردشگران خارجی: 20000 تومان
روزهای بازدید: همه روزه به جز روز های تعطیل
ساعت بازدید: نیمه‌ی اول سال از ساعت 07:30 الی 20:00 و نیمه‌ی دوم سال از ساعت 07:30 الی 17:00
دانستنی‌های قبل از دیدن آرامگاه فردوسی
- برای طراحی آرامگاه فردوسی رایزنی‌های زیادی شد. مثلا «ارنست امیل هرتسفلد» (باستان‌شناس آلمانی) و کریم طاهرزاده بهزاد
از کسانی بودند که ابتدا پیشنهاد طراحی مقبره را رد کردند اما سرانجام طراحی این بنا به مسابقه گذاشته
شد. نکته‌ی جالب اینجاست که خود هرتسفلد و طاهرزاده بهزاد در این مسابقه
شرکت کردند و در کنار آن‌ها افرادی نظیر آندره گدار و نیکلای مارکف هم بودند.
- طرح بهزاد در میانه کار متوقف شد و از گدار فرانسوی خواستند که طرحی برای
آرامگاه بزند. وقتی آندره گدار (معمار معروف فرانسوی) از فرانسه طرحی
فرستاد. تیمورتاش با اصرار طرح گدار را تغییر داد و سقفی هرمی بر بنا
افزود. ذکاءالملک فروغی که آن زمان رئیس انجمن آثار ملی بود، این طرح را
نپذیرفت و با این تصمیم تیمورتاش مخالفت کرد چون بر این باور بود که سقف
هرمی یادآور معماری مصر است.
- ذکاءالملک فروغی جلسه‌ای در انجمن آثار ملی تشکیل داد و در نهایت قرار بر
این شد که یک معمار ایرانی طرحی برای مقبره‌ی فردوسی ارائه کند. حسین
لرزاده 28 ساله، موفق شد با طراحی و ساخت آرامگاه فردوسی در طول 18
ماه، مدال فردوسی را در جشن هزاره‌ی این شاعر پارسی از آن خود کند.
- در ساخت آرامگاه حکیم فردوسی و موزه‌ی توس، از شیوه معماری هخامنشی به ویژه
آرامگاه کوروش بزرگ الهام و الگوبرداری شده است که این بنا به فرمان انجمن
آثار ملی در سال 1343 شمسی آغاز و با نظارت مهندس هوشنگ سیحون در سال 1347
شمسی به پایان رسید.
- خانیکوف، «پژوهشگر و کنسول روس» در بازدید از توس، نشانی از آرامگاه ندید؛
اما با نگاهی به گزارش کرزن انگلیسی، آرامگاه فردوسی تا حدود سال 1254 هجری
شمسی آشکار بوده است، اما پس از آن، گندم‌زاری روی آن را پوشاند.
- عبیدالله خان ازبک در حمله به خراسان، بنا به تعصبی که بر ضد شیعیان داشت، دستور ویرانی آرامگاه فردوسی را داد.
- عبدالوهاب آصف الدوله (والی خراسان) از طرف ناصرالدین‌شاه به جستجوی
آرامگاه فردوسی رفت و با راهنمایی چند فرانسوی که از توس دیدن کرده بودند،
موفق به پیدا کردن آرامگاه شد. بر اساس دستور او تصمیم ساخت بنایی باشکوه و
درخور فردوسی گرفته شد و تا شروع ساخت بنایی عظیم، دو اتاق به‌صورت موقت
نزدیک آرامگاه فردوسی بنا شد.
نمایی از پیکرتراشی شخصیت‌های هخامنشی در نمای داخلی آرامگاه فردوسی
- پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن به قبرستان راه ندادند و به همین دلیل در باغ شخصی خود او، در شهر تابران توس دفن شد.
- در مقدمه‌ی شاهنامه‌ی بایسنقری ساختن اولین مقبره برای فردوسی را به «ارسلان جاذب» نسبت داده‌اند. آنچنان که در تاریخ آمده، تا نیمه‌ی دوم قرن هشتم، آرامگاه فردوسی در کنار قبر محمد غزالی و معشوق توسی در بخش شرقی توس بوده است.
- صدسال بعد از مرگ فردوسی این بنا همچنان برپا بود و در حمله غزنویان بنا آسیبی ندید. در سال 641 هجری قمری، «امیر مغول» تصمیم گرفت تا برای ساختن قلعه‌ای در طوس، آرامگاه را ویران کند و از مصالح آن در ساخت قلعه استفاده کند.
- در دوران حکومت «غازان خان» شخصی به نام «امیر ایسن قتلغ» ساختمانی در نزدیکی مقبره بنا کرد و خانقاهی هم در کنار آن قرار گرفت. قبل از به پایان رسیدن این بنا، امیر ایسن درگذشت.
- به پیشنهاد «ارباب کیخسرو شاهرخ» (نماینده‌ی زرتشتیان در مجلس)، انجمن آثار ملی برگه‌هایی چاپ کرد تا از طریق آن برای کمک مالی یا قرعه‌کشی برای ساخت آرامگاهی شایسته‌ی فردوسی، اطلاع‌رسانی شود و از مردم خواسته شد تا در این رویداد کمک کنند.
- کیخسرو شاهرخ مامور شد تا محل دقیق دفن فردوسی را پیدا کند، در آن زمان محل دفن فردوسی در باغی با مالکیت «حاج میرزا محمدعلی قائم‌مقام التولیه» بود. مالک باغ، این باغ را به رضاشاه پیشکش کرد و رضاشاه هم باغ را برای ساخت مقبره به انجمن واگذار کرد.
این بنا از سه قسمت تشکیل شده است که مهمترین آن، بخش میانی است. سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد 1.5×1 متر و حدود 0.5 متر ارتفاع در این بخش ساخته شده و در مرکز روی سکوی مرمری قرار گرفته است.
بخش دوم شامل تالاری مربع شکل از جنس مرمر است که داخل آن با کاشی تزئین شده و چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه‌ی این تالار وجود دارد. سومین بخش، محوطه‌ی پلکانی پوشیده از سنگ مرمر است که اتاق روی آن قرار گرفته و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک شده است. این بنا یادآور معماری پاسارگاد و مقبره‌ی کوروش هخامنشی است. تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی، یادآور ویژگی‌های معماری پرسپولیس است. بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی، اما داخل آن کوچکتر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌عرض شرقی و غربی بود. اما بنای کنونی، که سعی شده در ظاهر کاملاً شبیه بنای پیشین باشد دارای نهصد متر سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و کاشی است.
بخش فوقانی آرامگاه توس بصورت تهی ساخته شده است و فضای داخلی آن علاوه بر الهام گرفتن از معماری دوره اشکانیان، شامل 20 ستون مرمری در پائین و 8 ستون در بخش بالایی است. سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و با تاثیر از عناصر تزیینی دوره‌ی هخامنشی و عصر فردوسی روکاری و دیوارهای آن هم تماماً با سنگهایی از منطقه‌ی توس نماسازی شده است.
تندیسی از فردوسی در حوض زینتی کنار آرامگاه
امروزه این باغ و آرامگاه باشکوه حدوداً مساحتی بالغ بر 6 هکتار دارد که در آن یک کتابخانه و یک موزه که به نام موزه‌ی توس شهرت دارد ساخته شده است. امروزه اشیایی که در این موزه وجود دارد در چهار دسته و با مضامین مختلف دسته‌بندی شده‌اند:
1- آثار سنگی کشف شده از دوران پیش از تاریخ که از دشت توس و اطراف کشف شده و شامل انواع قطعات سفال در دوره‌های اسلامی و پیش از اسلام است. سکه‌های طلا و نقره‌ی دوران اسلامی و دیگر آثار کشف شده از حفاری‌های شهر توس مانند تنگ‌ها، عطردان‌ها، پیه سوزها
2- اشیای رزمی و پهلوانی که نشان دهنده‌ی روحیه‌ی حماسی و پهلوانی مردمان این منطقه بوده، مانند انواع وسایل سوارکاری، سپر، گرز، تیر و کمان و همچنین وسایل موسیقی کشف شده، انواع کتب و شاهنامه همچون کپی شاهنامه‌ی معروف به فلورانس، کپی شاهنامه‌ی بایسنقری و شاهنامه 73 کیلوگرمی که توسط آقای عبدالرحیم جعفری موسس و مالک انتشارات امیرکبیر، اهدا شده است.
3- اشیای ساخته شده در زمان فردوسی و در قرن 4 و 5 هجری که شامل انواع ظروف سفالی لعاب‌دار و بدون لعاب و مفرغی است.
4- اشیای نفیس اهدایی مانند انواع تابلوهای نقاشی از چهره‌ی فردوسی، آثار نقاشی استاد علی رخسار که از مهمترین شاگردان استاد کمال‌الملک بوده است. انواع قالیچه، فرش و انواع هنرهای ظریف
نمای داخلی آرامگاه فردوسی
حسین لرزاده در طراحی نمای بیرونی آرامگاه فردوسی از عناصر معماری دوره‌ی هخامنشیان هم استفاده کرد که می‌توان به ستون‌ها و سرستون‌ها اشاره کرد. بعد از آن هم تصمیم گرفت که اشعاری از فردوسی بر چهار ضلع مقبره اضافه شود تا معرف اندیشه و شخصیت فردوسی باشد. در بخش داخلی مقبره هم دیوارنگاره‌هایی ساخته‌ی فریدون صدیقی قرار گرفته که روایات و داستان‌های شاهنامه را به نمایش می‌گذارد.
در آخر هم باید به این نکته اشاره کنیم که به جز فردوسی، اشخاص مهم دیگری هم در این محوطه به خاک سپرده شدند که می‌توان به عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال‌پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان و مهدی اخوان ثالث اشاره کرد.