قبل از دستمال توالت مردم برای نظافت شخصی چکار می‌کردند؟

همه‌گیری بیماری کرونا و تأکید پزشکان به رعایت بیشتر بهداشت شخصی، باعث شده تا یک بسته دستمال کاغذی ناقابل به کالای با اهمیتی تبدیل شود و همان‌گونه که حتماً در گوشه‌ و کنار دیده‌اید، مردمان کشورهای مختلف بر سر دستمال کاغذی دعوا و مرافه راه می‌اندازند. جالب است بدانید به رغم اینکه تصور می‌شود دستمال توالت، کالایی امروزی است و در سده‌های گذشته کسی از آن استفاده نمی‌کرده، دستمال توالت قدمتی طولانی در اعصار متمادی دارد. تاریخچه دستمال کاغذی از چیزی که فکرش را بکنید جالب‌تر است، به همین دلیل خالی از لطف نیست اگر در ادامه با هم ببینیم قبل از دستمال توالت، مردم برای نظافت شخصی از چه روش‌هایی استفاده می‌کردند؛ با اسمارتیز همراه باشید.

رعایت بهداشت شخصی در گذشته‌های بسیار دور چگونه بود؟

به احتمال زیاد تعریف و تمجید‌های زیادی از غنای فرهنگ روم باستان شنیده‌اید، این تعریف‌ها بی‌دلیل نیست و جالب است بدانید مردمان روم باستان اهمیت ویژه‌ای به نظافت و رعایت بهداشت شخصی می‌دادند و سرویس‌‌های بهداشتی عمومی داشتند. جالب‌تر اینکه رومی‌های باستان برای تمیز کردن خود به جای دستمال توالت، از وسیله‌ای با نام «تِرسوریوم» (tersorium) استفاده می‌کردند. این وسیله درواقع تکه‌‌ای چوب بود که ابر یا پنبه‌ای آغشته به سرکه یا نمک به آن متصل شده بود. این وسیله در متون کهن تمدن روم به چشم می‌خورد و در نامه‌ای که «سِنکا» (Seneca)، فیلسوف برجسته‌ رومی به «لوسیلیوس» (Lucilius) یکی از مقامات ارشد رومی نوشته بود نیز به «ترسوریوم» اشاره شده است. از قرار معلوم گلادیاتوری آلمانی‌‌تبار ترجیح می‌دهد به جای رفتن به میدان گلادیاتورها و کشته‌شدن بوسیله حیوانات وحشی، «ترسوریوم» را در حلق‌اش فرو کند و «سنکا» در نامه‌ای این موضوع را با مقامات ارشد رومی در میان می‌گذارد.

رواج استفاده از «ترسوریوم» در میان مردمان روم باستان به اندازه‌ای بود که در زمان طراحی و ساخت سرویس‌های بهداشتی آن زمان، کاربرد «ترسوریوم» در نظر گرفته می‌شد. در این زمینه می‌توان به طراحی سرویس‌های بهداشتی شهر «افسس»، (ephesus) در روم باستان اشاره کرد. در سرویس‌های بهداشتی این شهر، تشت کوچکی قرار داشت که داخل این تشت، آب دائم در جریان بود و رومی‌ها «ترسوریوم» را برای نظافت بهتر، با آب داخل تشت خیس می‌کردند. در این بین میان باستان‌شناسان این پرسش وجود دارد که آیا مردمان روم، از «ترسوریوم» برای نظافت خودشان استفاده می‌کردند یا اینکه این وسیله را برای تمیزکردن سرویس‌های بهداشتی به کار می‌گرفتند.

از طرف دیگر باستان‌شناسان بر سر قرار داشتن تکه‌‌ای ابر روی چوب «ترسوریوم» نیز به نتیجه واحدی نرسیده‌اند. اما در این بین شواهدی برای نوعی دستمال توالت در میان مردمان روم و یونان باستان پیدا شده‌ است. از قرار معلوم این وسیله «پِسوی» (pessoi)، نامگذاری شده بود و با چیزی که ما امروزه با نام دستمال توالت می‌شناسیم، تفاوت‌های زیادی داشت. در این وسیله خبری از الیاف نخی نبود و از تکه‌سنگ‌های بسیار کوچک یا سرامیک‌های ریز ساخته شده بود. در خرابه‌های باقی‌مانده از سرویس‌های بهداشتی در روم و یونان قدیم «پسوی» یافت شده است.

تصویری از مردی در حال تمیز کردن خود در سرویس بهداشتی با «پسوی» روی فنجانی با قدمتی 2700 ساله پیدا شده و در «تلمود» (Talmud) هم که مجموعه قوانین مدنی و شرعی یهودیان است، اشاره‌هایی به «پسوی» شده است.

در اکتشاف‌هایی که در سال 1992 در ایستگاهی در جاده باستانی ابریشم در شمال چین انجام شد، وسیله‌ای که در آن زمان برای نظافت شخصی استفاده می‌شد، کشف شد. باستان‌شناسان در این مکان 7 چوب بامبو پیدا کردند که دور این چوب‌ها تکه‌ای پارچه پیچانده شده بود و از قرار معلوم به جای دستمال توالت، از این چوب‌ها برای نظافت شخصی در سرویس‌های بهداشتی آن زمان استفاده می‌کردند.. پارچه روی این تکه چوب‌ها به چیزی آغشته بود که از قرار معلوم مدفوع انسان است!

آزمایش‌های میکروسکوپی نیز وجود انگل‌های مختلفی که در دستگاه گوارش انسان وجود دارد را روی پارچه‌ 2000 ساله‌ای که به تکه چوب بسته شده بود، به اثبات رسانده است. از طرف دیگر این تکه‌ چوب‌ها در قسمت مشخصی از سرویس‌ بهداشتی در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته بود و همان‌گونه که اشاره شد، انگل‌‌های روی این چوب‌ها تنها در دستگاه گوارش انسان یافت می‌شود. در نتیجه به گفته «جنیفر بِیتس» (Jennifer Bates) باستان‌شناس موزه پنسیلوانیا، این تکه‌ چوب‌ها بدون شک برای نظافت شخصی در سرویس‌های بهداشتی استفاده می‌شده. در نوشته‌های تاریخی نیز به این چوب‌‌ها و استفاده از آن‌ها در سرویس‌های بهداشتی چین و ژاپن قدیم اشاره شده است.

به این ترتیب می‌توان گفت مردمان چین در ساخت دستمال توالت، جلوتر از دیگر تمدن‌ها بودند، در این زمینه می‌شود به نوشته‌ای از «یِن چی توی» (Yen Chih Thui) اشاره کرد که تاریخ نگارش آن به شش سده بعد از میلاد مسیح باز می‌گردد. «ین چی توی»، دانشمند چینی بود که به کتاب‌های خطی و دست‌نویس دسترسی داشت. این دانشمند در نوشته‌های خود اشاره کرده که برای رعایت بهداشت شخصی، حق تمیز کردن خود با دست‌نوشته‌های کتاب‌های خطی را ندارد چرا که در این دست‌نوشته‌ها، اسامی بزرگان و فرزانگان ذکر شده است. یافته‌های باستان‌شناسی دیگری نیز به وجود مدارکی قبل از سده ششم میلادی برای نظافت شخصی چینی‌ها اشاره دارد. بر اساس این یافته‌ها، دستمالی که احتمالاً جنس آن کنفی است، در مقبره امپراتور «وُو دی» (Wu Di) پیدا شد. تاریخ بنای این مقبره به سده دوم میلاد مسیح باز می‌گردد. این دستمال‌ها برای نظافت در سرویس‌های بهداشتی استفاده می‌شد.

در سال 1393 میلادی، دستمال‌های پارچه‌ای از جنس الیاف برنج، به صورت انبوه برای خانواده‌های اشرافی چین بافته می‌شد. به این ترتیب می‌توان گفت به لحاظ رعایت نظافت شخصی در سرویس‌های بهداشتی، چینی‌ها نسبت به دیگر تمدن‌های دنیا پیشگام بوده‌اند. از طرف دیگر تاریخ تولید انبوه اولین دستمال‌های توالت در غرب به سال 1857 باز می‌گردد. در آن زمان آمریکایی‌ها برای نظافت شخصی در سرویس‌های بهداشتی از تکه‌های روزنامه، برگ ذرت و روش‌های ابداعی دیگری استفاده می‌کردند تا اینکه «جوزف گایِتی» (Joseph Gayetty)، اولین نمونه از دستمال توالت را به دنیای غرب معرفی کرد.

همان‌گونه که اشاره شد، این روزها دستمال توالت به کالایی نایاب تبدیل شده است، اما این پدیده تنها به بازه زمانی شیوع ویروس کرونا اختصاص ندارد و در گذشته نیز شاهد کمبود دستمال توالت بوده‌ایم.

کمبود دستمال توالت در ژاپن باعث ایجاد نگرانی‌هایی برای مقامات آمریکایی شد و یکی از مقامات کنگره آمریکا بیانیه‌ای را برای کمبود دستمال توالت صادر کرد. وضعیت کمبود دستمال توالت به جایی رسید که «جانی کارسون» (Johnny Carson)، در برنامه «شو امشب» (The Tonight Shoe)، در سال 1973 ناخواسته شوخی برای کمبود دستمال توالت انجام داد و این شوخی زمینه نگرانی مردم برای نبود دستمال توالت را به دنبال داشت.

در مجموع می‌توان گفت با نگاهی به سرگذشت دستمال توالت این وسیله ناقابل و کم‌ارزش، راه درازی را از میان تمدن‌های مختلف گذرانده و در کنار سلامت، نمادی از رفاه و درآمد تمدن‌های مختلف بوده است.