شهر سوخته؛ شهر اولین‌ها

آیا فکرش را می‌کردید که 5000 سال پیش، در جهان، جراحی مغز انجام شده باشد؟ یا این‌که چشم مصنوعی ساخته ساخته باشد؟ بدون هیچ اغراقی، هر دو اتفاق در پیشرفته‌ترین شهر باستانی دنیا، یعنی شهر سوخته زابل، رخ داده است. این‌ دو مورد فقط بخشی از اتفاقات شگفت‌انگیز شهر سوخته است. این شهر باستانی مهدِ بسیاری از «نخستین»هاست. هنوز، بعد از 5000 سال، بقایای این شهر متمدن در زابل باقی مانده و شما می‌توانید در سفر به زابل، شاهد بازتابِ فرهنگ و خردِ اهالی شهر سوخته در نحوه‌ی ساختنِ این شهر باشید. با اسمارتیز همراه باشید تا شهر سوخته را بهتر بشناسید.

همانطور که می‌دانید، شهر زابل آب و هوایی گرم خشک دارد و در گرم‌ترین روزهای سال، دمای آن به 40 درجه سانتی‌گراد هم می‌رسد. به همین دلیل، بهترین زمان برای سفر به زابل و بازدید از شهر سوخته، روزهای خنک سال است، یعنی اوایل اسفند تا اوایل اردیبهشت و اوایل مهر تا اوایل آبان. به شما توصیه می‌کنیم، صبح‌ها و غروب‌ها را برای بازدید از شهر سوخته انتخاب کنید، چون در این ساعات هوا خنک است. در ضمن، آب خنک و کافی نیز همراه خود داشته باشید. 

شهر سوخته در 55 کیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. دسترسی به این شهر باستانی بسیار آسان است، چرا که جاده‌ی زابل-زاهدان درست از کنار شهر سوخته می‌گذرد. اگر می‌خواهید از شهر زابل به سمت شهر سوخته بروید، ابتدا باید وارد خیابان شهید باقری شوید؛ به میدان نور که رسیدید، سمت چپ بپیچید و وارد خیابان طالقانی شوید. پس از عبور از میدان امام حسین، وارد بلوار شهید میرحسینی شوید. به میدان رستم که رسیدید، وارد جاده 99 شوید و در همین مسیر رانندگی کنید تا به شهر سوخته برسید. 

بازدید از شهر سوخته سیستان رایگان است و نیازی به تهیه بلیط نیست. در هر ساعت از شبانه‌روز هم که بخواهید، می‌توانید از این شهر باستانی بازدید کنید. 

راهنمای بازدید از شهر سوخته

نمایی از شهر سوخته
شهر سوخته شهری ساحلی است که بین رود هیرمند و دریاچه هامون زابل قرار دارد. این شهر باستانی 152 هکتار مساحت دارد و حدوداً 1400 سال (از سال 3200 قبل از میلاد تا سال 180 پیش از میلاد) مسکونی بوده و 55 هزار نفر هم در آن زندگی کرده‌اند. در گذشته، شهر سوخته به 5 قسمت اصلی تقسیم شده بود: منطقه‌ی مسکونی، نواحی مرکزی، بخش صنعتی، بناهای یادبود و گورستان. بخش مسکونی در شمال شرقی شهر قرار دارد و در گذشته، مساحت آن 80 هکتار بود. بخش صنعتی و گورستان شهر نیز خارج از شهر قرار دارند. شهر سوخته ساختاری بسیار منظم و سازمان‌دهی شده دارد و از متمدن‌ترین شهرهای زمان خود بوده است. مثلاً، کوچه‌ها و خانه‌ها با نظم و ترتیب خاصی کنار هم قرار گرفته‌اند و از لوله‌های سفالی برای لوله‌کشی آب و فاضلاب استفاده می‌شده. اهالی شهر سوخته از این لوله‌ها برای لوله‌کشی آب به خانه‌ها و زمین‌های کشاورزی استفاده می‌کردند. خانه‌های پلکانی و کاخ سوخته از مهمترین آثار معماری شهر سوخته هستند. خانه‌های شهر سوخته، با زیربنای 150 تا 160 متر، 5 تا 6 اتاق دارند. شهر به مجتمع‌های متعدد تقسیم شده که در هر کدام حداکثر 6 خانه وجود دارد. این خانه‌ها از جنس خشت خام هستند و برای سقف آن‌ها نیز از حصیر استفاده می‎‌شده؛ حصیرهایی که خود اهالی شهر می‌بافتند. در هر خانه، اجاقی مربعی شکل برای گرم کردن خانه وجود داشت. 

 نمایی از گورستان شهر سوخته

گورستان شهر سوخته هم در جنوبِ غربی شهر قرار دارد و مساحت آن بیشتر از 20 هکتار است. اولین قبر شهر سوخته در سال 1972 کشف شد. در قبرستان شهر سوخته، سه نوع قبر وجود دارد؛ قبرهایی که مرده را با غذا و اشیاء- به عنوان هدیه- در آن دفن می‌کردند، قبرهایی که با دیوار به دو قسمت تقسیم می‌شدند و قبرهای سردابه‌ای. قبرهای دو قسمتی براساس باورهای مردم آن زمان ساخته شده بودند، بدین صورت که در یک قسمت متوفی را دفن می‌کردند و نیمه‌ی کناری برای فریب دادن ارواح ساخته می‌شد. در ضمن، آن‌ها در این گورها سیر دفن می‌کردند، تا ارواح را فراری دهند. قبرهای سردابه‌ای هم قبرهای خانوادگی بودند که به ثروتمندان و اشخاصی از طبقه‌ی اشراف تعلق داشتند. تقریباً در همه‌ی گورها اجسام سفالین وجود داشته است. آن‌ها به مرده لباس می‌پوشاندند، تن او را در کفن می‌پیچیدند و در گور فرش شده دفن می‌کردند. در این گورستان، تخت نردی با 60 مهره‌ کشف شده است که قدیمی‌ترین تخت نرد جهان به شمار می‌رود. این تخته نرد از جنس چوب آبنوس است و مهره‌های آن از جنس عقیق، فیروزه و لاجورد هستند. تخته نرد شهر سوخته از تخت نرد یافت شده در گورستان سلطنتی بین‌النهرین، به نام «اور»، هم قدیمی‌تر است. روی این تخته نرد ماری نقش بسته که بیست بار به دور خودش چرخیده و دمش را با دهانش گرفته است. وجود این نوع قبرها نشان می‌دهد که مردم این شهر باستانی به زندگی پس از مرگ اعتقاده داشته‌اند. 

عکس هوایی از شهر سوخته
در گذشته، دریاچه هامون بسیار پرآب بود و به همین دلیل، شهر سوخته هم بسیار سرسبز و زیبا بود و انواع درختان، از جمله افرا، بید مجنون و سپیدار، در آن می‌روییدند. اهالی شهر سوخته از این درخت‌ها برای ساخت آثار هنری، گرم کردنِ خانه‌های‌شان و پختن غذا استفاده می‌کردند. اهالی این شهر از آب فراوان دریاچه هامون برای آبیاری مزارع‌شان استفاده می‌کردند. شغل اصلی مردم شهر ماهیگیری بود و غذای‌شان را نیز با ماهیگیری تامین می‌کردند. البته مردم این شهر به کشاورزی، زرگری، ریسندگی، معرق‌کاری، مهرسازی، مرمرسازی، سفال‌گری، حصیربافی، صنعتگری، ساخت ابزار فلزی و کفاشی نیز می‌پرداختند. پارچه‌های شهر سوخته در هیچ جای دیگر یافت نشده است. در اطراف این شهر باستانی، کوره‌های متعددی وجود داشت که خاکسترهای‌شان را در همان اطراف تلنبار می‌کردند و اولین بار کلنل بیت، از نظامیان بریتانیایی، با دیدن همین خاکسترها، این شهر را «شهر سوخته» نامید. تغییر مسیر دورد هیرمند و هجوم همسایگان باعث ویرانی این شهر شد. در حال حاضر، هیچ اثری از این درختان گوناگون نیست و فقط بیابانی با درختان گز باقی مانده است. اهالی شهر سوخته از پیکان‌های سنگی برای شکار پرندگان استفاده می‌کردند. در این شهر، هزاران پیکان سنگی کشف شده است. 
 اولین چشم مصنوعی جهان که در شهر سوخته کشف شد.
با شواهد فراوانی که وجود دارد، می‌توان فهمید که ساکنین شهر سوخته بسیار علم دوست بودند. علم پزشکی‌شان فراتر از شکسته‌بندی و کارهای ساده بوده است. همانطور که گفتیم، قدیمی‌ترین چشم مصنوعی جهان، متعلق به 4800 سال پیش، در شهر سوخته کشف شدهه است. صاحبِ این چشم مصنوعی زنی 25 تا 30 ساله و تنومند است و احتمالاً دورگه (سیاه پوست و سفیدپوست) بوده. این چشم مصنوعی از قیر و نوع چربی جانوری درست شده و هنوز هم کاملاً سالم است. ریزترین مویرگ‌های چشم نیز با مفتول طلایی روی این چشم مصنوعی طراحی شده است. حتی کیسه‌ی چرمی جای نگهداری چشم نیز در این قبر وجود داشت. انجام جراحی مغز نیز از دیگر شگفتی‌های آن زمان است. اثر جراحی جمجمه روی جمجمه‌ی دختری 12 یا 13 ساله و مبتلا به بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) مشاهده می‌شود. پیداست که این جراحی موفقیت‌آمیز هم بوده، چرا که این دختر تا مدت‌ها پس از انجام جراحی هم زنده بوده است. در این شهر، خط‌کشی ده سانتی‌متری با دقت نیم میلی متری نیز یافت شده است و گواه از علم‌دوستی اهالی این شهر است.


 اولین انیمیشن جهان بر روی کوزه‌ای متعلق به شهر سوخته


 نخستین انیمیشن جهان نیز در همین شهرها نخستین‌ها تولید شده است. این انیمیشن روی یک جام طراحی شده است: بزی با پنج حرکت خودش را به درخت می‌رساند و از برگ آن می‌خورد. این جام به 3000 سال پیش از میلاد مسیح تعلق دارد. صاحب این ظرف، از آن برای نوشیدن آب استفاده می‌کرده. در این شهر، هزاران اشیای مهم دیگر نیز کشف شده است، از جمله سفال با چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، کوره های سفالگری، کوره‌های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، کفش و کمربند. بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک، برنج و زیره نیز از مواد غذایی کشف‌شده در این شهر هستند.