تا به حال چیزی از نخستین دانشگاه تاریخ ایران پس از اسلام شنیده‌اید؟ خودتان را جای میرزا تقی خان امیرکبیر بگذارید. در حالی که انگشت اتهام تمام درباری‌ها به سوی شماست. اگر از شما بپرسند تا حالا چه گُلی بر سر این مملکت زده‌اید، چه پاسخی دارید؟ شاید اشاره به ساخت
مدرسه دارالفنون تهران به تنهایی، جواب دندان شکنی باشد! مدرسه‌ای که به ابتکار امیرکبیر در زمان ناصرالدین شاه قاجار برای آموزش علوم و فنون جدید در شهر تهران تأسیس شد که اکنون به جاذبه‌ای تاریخی تبدیل شده است. در ادامه با
اسمارتیز همراه باشید تا با این جاذبه‌ی گردشگری تهران آشنا شویم.
نمایی از معماری بیرونی و درب ورودی مدرسه‌ی تاریخی دارالفنون تهران
بهترین زمان بازدید از مدرسه دارالفنون تهران
این مدرسه که در شهر تهران ساخته شده است و تهران هم شهری چهارفصل است که هر زمان به آن سفر کنید ویژگی‌های خاص خودش را دارد ولی به صورت کلی می‌توان گفت این شهر تابستان‌هایی بسیار گرم و خشک و زمستان‌هایی سرد دارد.
سفر به تهران برای بازدید از مدرسه‌ی تاریخی دارالفنون در سرما و برف زمستان، شاید به مذاق هر کسی خوش نیاید اما معمولا یک خوبی دارد. میزان فروش بلیط هواپیمای شهر تهران در فصل زمستان تا حدودی کاهش می‌یابد و از طرفی هزینه‌های اقامت در این فصل بسیار کم می‌شود. برای همین می‌توان چند روز از زمستان را برای بازدید از این جاذبه‌ی گردشگری اختصاص داد.
بهترین زمان برای بازدید از مدرسه دارالفنون تهران، فصل پاییز و اوایل فصل بهار است که هوا مطلوب و دلچسب می‌شود. خصوصا در ایام عید که تهرانی‌ها برای گشت و گذار و سر زدن به اقوام و آشنایان خود، از تهران خارج می‌شوند.
تابستان‌ها هم اگر چه هوای تهران گرم است اما به دلیل تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها در این فصل، بسیاری از خانواده‌ها آن را زمان خوبی برای سفر به این شهر می‌دانند. مخصوصا با دانستن این موضوع که با تعطیلی مدارس و بسیاری از شغل‌های فصلی، تهرانی‌ها به مسافرت تابستانی می‌روند و خیابان‌های این شهر برای رفت و آمد نسبتا خلوت‌تر می‌شود.
راه دسترسی به مدرسه دارالفنون تهران
برای دسترسی به این جاذبه‌ی گردشگری بهترین مسیر، استفاده از ایستگاه امام خمینی واقع در خط‌های یک و دو متروی تهران است. پس از خروج از ایستگاه، به سمت خیابان ناصرخسرو بروید تا به مدرسه تاریخی دارالفنون برسید. همچنین خوبی شهر تهران این است که وسایل حمل و نقل عمومی دیگری مثل اتوبوس‌های شهری و خطوط بی‌آر‌تی در هر جای آن فراوان است. در میدان امام خمینی هم پایانه‌ای وجود دارد که خطوط اتوبوس زیادی برای نقاط مختلف شهر در نظر گرفته شده و مسافران و علاقمندان به بازدید از مدرسه دارالفنون تهران می‌توانند از این اتوبوس‌ها برای جا به جایی استفاده کنند.
این مدرسه در میدان توپخانه سابق یا میدان امام خمینی قرار دارد که با تاکسی نیز می‌توان از هر نقطه‌ی شهر تهران به آنجا رفت.
نمایی از حوض و معماری حیاط باغ مدرسه‌ی دارالفنون | عکس: اکبر توکلی
هزینه‌ی بلیط و ساعات بازدید مدرسه دارالفنون تهران
ورودی برای گردشگران ایرانی و گردشگران خارجی، آزاد و رایگان است.
روزهای بازدید: همه روزه به جز روزهای تعطیل
ساعت بازدید: 08:00 الی 16:00
دانستنی‌های قبل از دیدن مدرسه دارالفنون تهران
- مدرسه دارالفنون تهران در روز یکشنبه، ششم دی ماه سال 1230، سیزده روز پیش از
قتل امیرکبیر در حمام فین کاشان و با حضور ناصرالدین شاه، آقاخان نوری
صدراعظم جدید و گروهی از دانشمندان و معلمین ایرانی و اروپایی با 30 نفر
شاگرد به صورت رسمی، آغاز به کار نمود.
- هدف اصلی امیرکبیر از احداث این مدرسه و خدمات دیگر افزایش آگاهی مردم و
ارتقای سطح علم و دانش بود. پروژه‌ای که در آن زمان با اسم تجددگرایی بر سر
زبان‌ها افتاده بود. امیرکبیر معتقد بود که دلیل اصلی شکست ایران از روسیه
در جنگ‌های ایران و روس، کم بودن اطلاعات ایران از دانش روز بود. به همین
دلیل در سفری که در سال 1244 هجری قمری به روسیه داشت از مدارس و
آموزشگاه‌های جدید روسیه دیدن کرد و در بازگشت تصمیم به احداث مدرسه‌ای
گرفت که در آن علوم جدید آموزش داده شود.
- در آن زمان، هفت معلم اتریشی، آموزش شاگردانی را که اغلب از خانواده‌‌های
مهم و بانفوذ بودند، بر عهده داشتند و با وجود آغاز به کار مدرسه عملیات
ساختمانی آن تا سال 1269 هجری قمری ادامه داشت.
- در سال 1304 قمری نیرالملوک که وزیر علوم بود تالار نمایشی در مدرسه ساخت
تا مکانی برای اجرای تئاتر باشد. از آن زمان درب اصلی مدرسه در خیابان
همایون بسته و دری به خیابان ناصریه‌ی سابق و ناصر خسروی فعلی گشوده شد.
- بعدها با اعتراض سفیر انگلستان به ملیت اتریشی این افراد، چند استاد
ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی نیز به این افراد اضافه شدند! پس از این
اتفاق، سه استاد ایرانی طب، عربی و جغرافیا و یک استاد فرانسوی مقیم ایران
نیز برای تدریس علوم جدید به این جمع اضافه شدند.
- آنچه در مورد نام مدرسه دارالفنون تهران می‌دانیم این است که از نامه‌‌های به جا مانده از
امیرکبیر و مطالب روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه و اسناد دیگر به نظر می‌رسد در
آغاز، نام خاصی برای این واحد آموزشی در دست ساخت در نظر نگرفته بودند و از
این بنا با عناوین «مدرسه، مدرسه‌ی جدید، مکتبخانه‌ی پادشاهی، تعلیم‌خانه،
معلم‌خانه و مدرسه‌ی نظامیه» یاد شده است. در آخرین نامه‌‌ای که امیرکبیر
به سفیر ایران در روسیه برای پیگیری جذب استادان اروپایی می‌‌نویسد، از
این بنا به عنوان مدرسه‌ی نظامیه یاد می‌کند.
نمایی از معماری سنتی مدرسه‌ی تاریخی دارالفنون | عکس: اکبر توکلی
- رشته های تحصیلی پیاده نظام، سواره نظام، توپ خانه، مهندسی، پزشکی و
جراحی، داروسازی و کانی‌‌شناسی رشته‌‌هایی بود که در مدرسه دارالفنون تهران تدریس
میشد. زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا دروس مشترک همه‌ی
رشته‌‌ها بود، بعدها زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی به این درس‌‌ها
اضافه شد.
- نقشه‌ی ساختمان با استفاده از طرح عمارت سربازخانه‌ی ولیچ انگلیس در اواخر
سال 1229 هجری شمسی آماده و محمد تقی معمارباشی برای ساختن آن مأمور شد و
کار را آغاز کرد. قسمت شرقی این بنا در سال 1230 هجری شمسی اتمام یافت.
هشتاد سال پس از فعالیت و در سال 1308 هجری شمسی، ساختمان مدرسه به دستور
اعتمادالدوله، وزیر وقت معارف، تخریب شد و ساختمان فعلی با نقشه‌ی مهندسی
روسی ساخته شد.
- مدرسه دارالفنون تهران مجهز به آزمایشگاه فیزیک و شیمی و داروسازی، چاپخانه، کتابخانه،
سفره‌خانه یا غذاخوری بود. در یکی از اتاق‌های آن دو اسکلت برای آموزش
دانشجویان پزشکی نگهداری میشد. در نیمه اول سال 1304 هجری قمری، نیرالملوک
که وزیر علوم بود با همکاری امین السلطان، وزیر مالیه با خرید و تخریب
خانه‌های ساکنان ضلع جنوبی مدرسه، تالار بزرگ نمایش را به این دلیل ساخت تا
ناصرالدین شاه، که در سفر فرنگ با تئاتر آشنا شده بود، در آن به تماشای
تئاتر بپردازد.
نمای معماری سنتی دیوارهای داخلی مدرسه دارالفنون تهران | عکس: اکبر توکلی
- اولین دوره‌ی پزشکی در دارالفنون با 14 دانشجوی یاکوب ادوارد پولاک
شروع شد که با پیوستن دانشجویان خصوصی کلوکه مجموعاً تعداد آن‌ها به 20 نفر
رسید.پولاک به جز آموزش‌های تئوریک در سه سطح دانشجویان خودش را تحت
آموزش قرار داده بود. اولی از طریق درمانگاه طب سرپایی، دوم از طریق کار
در بیمارستان نظامی تازه تأسیس و سوم از طریق فرستادن آن‌ها به ادامه تحصیل
در اروپا بود.
- علی قلی‌خان مخبرالسلطنه، وزیر علوم زمان، اولین کتابدار دارالفنون بوده
است و در سال 1238 خورشیدی منصب کتابداری به وسیله ناصرالدین شاه قاجار به
جعفر قلی خان نیّرالمللک واگذار شد. در سال 1232 شاهزاده اعتضادالسلطنه،
کتابخانه‌ای ساخت که مجموعه‌ای ازکتاب‌های فارسی وخارجی را از آن تهیه
می‌نماید و مجدداً در کتابخانه‌ی دارالفنون (کتابخانه‌ی معارف عمومی) قرار
می‌دهد و اینگونه شهرت پیدا می‌کند.
- از استادان معروف این مدرسه می‌توان به این چند تن اشاره کرد:
کاپیتان
زاتی: مهندس نظام هندسه بود. زاتی در سال 1269 هجری قمری به علت شیوع وبا
در ایران جان باخت و در کلیسای ارمنی‌ها در محله‌ی دروازه به خاک سپرده
شد.
کرشیش: استاد توپخانه‌ی دارالفنون بود، علاوه بر این تاریخ، جغرافیا
و حساب و هندسه درس می‌داد. او به کمک دانشجوها کتاب‌های زیادی به فارسی
ترجمه کرد.
چارنوتا: استاد معدن‌شناسی که او هم به دلیل شیوع وبا
درگذشت. او در رابطه با معدن‌های البرز تحقیقاتی انجام داد و به مازندران
هم سفر کرد.
فوکاتی: شیمی و داروسازی درس می‌داد. از جمله شاگردان معروف آن می‌توان به محمدکاظم خان شیمی اشاره کرد.
نمیرو: استاد سواره‌نظام و روش‌های نظامی - هشت سال پس از افتتاح دارالفنون به علت ورود تعدادی از فارغ التحصیلان آن
به تشکیلات فراماسونری یا فراموشخانه‌ی میرزا ملکم خان، بی‌مهری و کم توجهی
ناصرالدین شاه به این مدرسه آغاز شد و در آخر، شاه قاجار در دهه‌ی آخر
حکومتش و بیش از گذشته پافشاری فراوان داشت که مسئولان دارالفنون، چه
دیوانی و چه فرهنگی از طریق هزینه‌ی بالای شهریه و دستچین نمودن دانش
آموزان، از ورود فرزندان رعیت‌ها به دارالفنون جلوگیری کنند.
راهنمای بازدید از مدرسه دارالفنون تهران
در حال حاضر، درب ورودی بنا در شمال شرقی مدرسه و رو به خیابان ناصرخسرو باز می‌شود. این دروازه به شیوه‌ی معماری سنتی، طاق زنجیره‌‌ای بلندی دارد. در دو سوی درگاه دو ستون استوانه‌‌ای نقره‌‌ای رنگ، طاق این دروازه را نگه داشته است. درست بالای در دو لنگه‌‌ای چوبی و قهوه‌‌ای رنگ مدرسه، واژه‌ی دارالفنون و سال تأسیس آن 1268 هجری قمری را بر کاشی‌های آن نوشته‌‌اند. این در که در یکی از چهار کنج مدرسه قرار دارد به فضایی هشتی مانند باز می‌شود که از سوی دیگر به فضای حیاط راه دارد.
ساختمان دو طبقه مدرسه، در زمینی مستطیلی بنا شده است. در رأس هر چهار ضلع، چهار پلکان مارپیچی طبقه‌ی پایین مدرسه را به طبقه بالا متصل می‌کند. در حاشیه‌ی بیرونی پله‌‌ها نرده‌ی آهنی تو پری نصب شده است که مانع از سقوط افراد می‌شود.
ساختمان مدرسه، قبلا پنجاه اتاق مربعی چهار در چهار ذرعی داشت که در چهار طرف حیاط قرار گرفته بودند. وضعیت ظاهری همه این اتاق‌ها «منقش و مذهب» توصیف شده که مشخص است همه‌ی آن‌ها دارای تزیینات چشم‌نواز نقاشی و گچبری رنگی بوده‌اند. جلوی اتاق‌ها ایوان و سایبان ساخته بودند. در وسط حیاط مدرسه حوض بزرگی قرار داشت که در اطراف آن باغچه‌هایی برای کاشت درخت و ایجاد فضای سبز و گلکاری ایجاد شده بود.
این حوض هم‌اکنون با همان شکل در معماری جدید این بنا وجود دارد. همچنین حد فاصل باغچه‌ها را خیابان‌کشی و با آجرهای بزرگ معروف به قزاقی فرش کرده بودند. در ضلع شرقی و در پشت کلاس‌ها چندین مغازه ساخته بودند که وزارت علوم و معارف در بالاخانه‌ی آن‌ها مستقر بود. در ضلع شمالی و پشت ساختمان مخابرات امروزی محوطه‌ای وسیع با چند اتاق کوچک و بزرگ قرار داشت که مخصوص دانشجویان شعبه نظامی و بعد از آن‌ها کلاس دانشجویان رشته‌ی موزیک بوده است.
نمای مدرسه‌ی تاریخی دارالفنون از بالا
اگر فرصت بازدید از این جاذبه‌ی تاریخی را پیدا کردید حتما مشاهده خواهید نمود که ساختمان کنونی، سی و دو کلاس درس دارد: دوازده کلاس در دو طبقه‌ی ضلع شرقی و به همان اندازه در ضلع غربی و هشت کلاس در دو طبقه ضلع شمالی. سالن‌های نمایش و غذاخوری نیز در ضلع جنوبی ساخته شده‌‌اند. و شاید یکی از زیباترین قسمت‌ها در حیاط این مدرسه، حوض بزرگ و درختان میوه‌ی اطراف آن باشد. آب این حوض آب آشامیدنی زلالی بود که از آب قنات آب‌شاه تامین میشد.